Translation and ideology: A study of paratexts of Turkish translations of the Kurdish Mesnevi Mem û Zin in the Republican Period

Abstract

17. yüzyılda yaşamış olan Kürt şair Ehmedê Xanî'nin en önemli eserlerinden olan Mem û Zin mesnevisi, hem Osmanlı hem de Cumhuriyet döneminde Türkçe'ye çevrilmiştir. Bu tezin amacı, Cumhuriyet döneminde Kürtçe'den Türkçe'ye yapılan Mem û Zin çevirilerinin yan metinlerini incelemek ve bu sayede ideolojinin çeviri üzerindeki etkisini ortaya koymaktır. Cumhuriyet tarihinin büyük bir bölümünde, Mem û Zin çevirileri sansür ve baskıya maruz kalmıştır. Fakat 2010 yılında, Kültür ve Turizm Bakanlğı, devletin bir temsilcisi olarak, Mem û Zin'in yeni bir Türkçe çevirisini yayınlar. Bu durum, çevirinin siyaset ve ideoloji ile arasındaki ilişkiyi gözler önüne sermektedir. Bu ilişkiyi incelemek için, çalışmada öncelikle Türkiye'deki Kürt meselesi dilsel, sosyal, akademik ve edebi boyutlarıyla tarihsel olarak ele alınır. Sonrasında, kavramsal çerçeve açıklanır ve özellikle André Lefevere'nin yeniden yazım kavramına vurgu yapılır. Çevirilerin ideolojik amaçlarını açığa çıkarmak için, yan metin incelemesi ve eleştirel söylem çözümlemesi yöntemleri kullanılmıştır. Bu yöntemler yardımıyla, Namık Açıkgöz'ün çevirisi (2010), Kadri Yıldırım'ın çevirisi (2010) ve çeviri eleştirisi kitabı (2011) incelenmiştir. Çalışma, Mem û Zin'in Türkçe'deki macerası üzerinden çeviri ve ideoloji arasındaki güçlü bağa dikkat çeker. Aynı zamanda, kaynak metni Kürtçe olan Mem û Zin çevirilerinin yan metinlerinin incelenmesi, yazar ve eseri için yeni bir imaj oluşturmada yan metinlerin ne kadar etkili bir rol oynadığını ortaya koyar.

Mem û Zin, the masterpiece of the seventeenth-century Kurdish poet Ehmedê Xanî, was translated into Turkish in both the Ottoman and Republican periods. The purpose of this thesis is to analyze the paratexts accompanying the Turkish translations of Mem û Zin that were produced from Kurdish source-texts in the Republican period, so as to examine the impact that ideology can have on translation. Translations of Mem û Zin in much of the Republican period encountered censorship and repression. However, the same text was translated by the Ministry of Culture and Tourism, a representative of the state, in 2010, thus suggesting the strong relationship between ideology, politics and translation. To examine this relationship, the thesis retrospects the Kurdish issue in Turkey in its various linguistic, social, academic and literary dimensions. After that, the theoretical framework is presented and, in particular, the salience of Lefevere's concept of rewriting is emphasized. As for the methodology, paratextual analysis and critical discourse analysis are deployed in an attempt to reveal the ideological motives behind the translations. With these methodological tools, I analyze the book covers and prefaces of Mehmet Emin Bozarslan's translation (1968, 1975 and 1990), Namık Açıkgöz's translation (2010) and Kadri Yıldırım's translation (2010) and book-length translation criticism (2011). The thesis concludes that the Turkish adventure of Mem û Zin offers a striking case of the link between ideology and translation, while analysis of the paratexts for various Kurdish-Turkish translations demonstrates the role that paratexts can play in creating new images of authors and works.