Erzurum`da Osmanlı Dönemi kuyumculuk eserlerinin tespiti ve geleneksel süsleme tekniklerinin çağdaş eserlerde yorumlanması

Abstract

Toplumlar kültürlerini etnografik eserler aracılığıyla yayar ve tanıtır. Anadolu'nun kültürünü ortaya koymada etnografik eserler içinde yer alan kuyumculuk örnekleri oldukça önemlidir. Etnografik kuyumculuk örnekleri gerek kullanılan malzemeler, uygulanan teknikler ve kullanım yerleri yönünden; gerekse formları yönünden uygulandıkları dönemin dikkat çekici zengin özelliklerine sahiptir.Bu araştırma Erzurum'da bulunan Osmanlı Dönemine ait etnografik kuyumculuk eserlerini incelemek, bu eserlerde yer alan desen ve motifleri çizimler yardımıyla ortaya çıkarmak, kullanılan süsleme teknikleriyle geleneğe bağlı kalarak eserlerin yeniden üretim (Reprodüksiyon) çalışmalarını yapmak, çağdaş tasarımlar yaparak eserlerde kullanılan süsleme tekniklerini güncel kuyumculuk eserlerinde yeniden canlandırmak, buna dayalı olarak yeni kaynaklar ve uyarlamalar yapılmasına katkıda bulunmak amacıyla planlanarak yürütülmüştür.Göçebe Türk topluluklarının yerleşik hayata geçerek İslam dinini kabul etmelerinden sonra yaptıkları maden sanatı örneklerinde çoğunlukla İslam sanatının etkileri görülmüştür. Selçuklular döneminde bu etkinin olgunlaşarak özgün ve nitelikli eserler üretildiği dikkati çekmektedir. Osmanlılarla birlikte ise geleneksel sanatların tüm kollarında olduğu gibi maden sanatı ve kuyumculuk alanında da yüksek kalitede eserler üretilmiştir. Erzurum Osmanlı dönemi kuyumculuk eserleri açısından yüksek kaliteli örneklerin bulunduğu bir yöredir. Fakat 19. yüzyılla birlikte Osmanlı sanatında gözlenen batılılaşma eğiliminden kuyumculuk sanatı da olumsuz yönde etkilenmiş ve yörede bulunan kuyumculuk eserlerinin de gün yüzüne çıkarılmaması bu bölgede üretilen kuyumculuk eserlerinin geleneksel yapısında bozulmaların meydana gelmesine sebep olmuştur. Bu bozulmaların önüne geçmek için araştırmanın amacı doğrultusunda Erzurum'da bulunan antikacılar, kuyumcular ve Oltu taşı işlemeciliğiyle uğraşan atölyelerde 18 adet kuyumculuk eserine ulaşılmış, Erzurum Yakutiye Etnografya Müzesi ve Erzurum Arkeoloji Müzesi'nde ise toplamda 68 adet kuyumculuk eseri tespit edilmiş ve bu eserlerin gözlem formları oluşturularak değerlendirmeye alınmıştır. Şüphesiz ki Türkiye'de bulunan birçok müzede Osmanlı Dönemine ait çok sayıda eşsiz eser bulunmaktadır. Fakat bu müzeler arasında Erzurum Yakutiye Etnografya Müzesi ve Erzurum Arkeoloji Müzesi'nin önemi büyüktür. Tezde yer alan etnografik kuyumculuk eserlerinden %70'inin bu müzelerde bulunmuş olması yukarıda belirmiş olduğumuz görüşü destekler niteliktedir. Gün yüzüne çıkarılan bu eserler kuyumculukla uğraşanlara kaynak niteliğinde olacaktır. Araştırmanın sonucunda elde edilen bilgilere göre Osmanlı Döneminden günümüze çeşitli ve oldukça önemli kuyumculuk eserlerinin kaldığı görülmektedir. Yakutiye Etnografya Müzesinin teşhir salonlarında sergilenen kuyumculuk eserlerinin yanı sıra müze depolarında da çok sayıda kuyumculuk eseri bulunmaktadır. Erzurum genelinde incelenen kuyumculuk eserlerinin çoğunluğunu kemer ve kemer tokalarının oluşturduğu görülmektedir. Bu bilgiler doğrultusunda Anadolu halk takılarının arasında kemerlerin yaygın olarak kullanıldığını söylemek mümkündür. Araştırmada elde edilen bilgilere göre, incelenen eserler içinde 19.yy. ait kuyumculuk eserlerinin daha fazla yer aldığı görülmektedir. Eserlerin çoğu gümüş ve bakır madenlerinden yapılmış, süslemede yarı değerli taşlar kullanılmıştır. Süsleme tekniklerinden telkâri, savatlama ve güherse tekniği yoğun olarak kullanılmıştır. Takılarda bitkisel motiflerden kıvrık dallar ve yapraklar, geometrik bezemeler ve geleneksel formlardan Osmanlıyı ve padişahları temsil eden tuğralar dikkati çekmektedir. Yapılan bu gözlem ve incelemeler neticesinde elde edilen verilere göre, kuyumculuk eserlerini; kemerler, kolyeler, yüzükler, küpeler, bilezikler, tepelikler v.b. olmak üzere kullanım yerlerine göre gruplandırılmıştır.Anahtar kelimeler: Etnografi, El Sanatları, Kuyumculuk, Aksesuar, Takı.

Civilizations represent and disseminate their cultures through ethnographic works. The examples of jewelry partaking in ethnographic works are quite important for demonstrating the culture of Anatolia. The ethnographic jewelry exhibit the characteristic features of their era in terms of materials, techniques, functions and forms. This thesis aims to examine the ethnographic jewelry works of Ottoman Era in Erzurum, to reveal their motifs and patterns through drawings, to reproduce the works depending on traditional ornament techniques, to revive ornament techniques in contemporary works by making contemporary designs and to contribute to the attempts for making new adaptations.After the nomadic Turkish tribes settled down by being converted into Islam, the effects of Islamic art have been observed in their mine art patterns. This effect was consolidated during the Seljuk period, when unique and remarkable works were produced. Just like in other artistic fields, high quality works of metal art and jewelry were produced during the Ottoman period. However, in 19th century, jewelry art was affected negatively due to the westernization movements seen in the Ottoman Empire. Therefore historical works of jewelry could not be revealed successfully and corruption in the traditional structure of these works was experienced in Erzurum. In order to overcome these problems, during this research focusing on Erzurum, 18 jewelry works have been discovered in antique dealers, jewelry stores and Oltu stone carving shops, and 68 jewelry works have been identified in Erzurum Yakutiye Ethnographic Museum and Erzurum Archaeological Museum. Consequently the observation forms of these works have been analyzed to prevent this corruption in accordance with the purpose of the research.Surely there are lots of unique works belonging to Ottoman period in many museums in Turkey. However, Erzurum Yakutiye Ethnographic Museum and Erzurum Archaeological Museum have a great importance among them because %70 of jewelry works analyzed in this thesis have been found in these museums. The examples discovered and identified in this study can be historical sources for those who deal with jewelry. According to the information obtained from the result of the study, it has been seen that various and quite important jewelry works have remained form Ottoman period. There are also many jewelry works in the museum stores as well as the works being displayed in the exhibition halls of Yakutiye Ethnographic Museum.It has been seen that many of the jewelry works examined throughout Erzurum consist of belts and buckles. According to this information it is possible to say that belts are widely used in Anatolian folk jewelry.As a result of this study, it has been observed that 19th century jewelry works constitute the majority of the examined works. Many of the works were made of silver and copper and semiprecious stones were used in ornament. The filigree, `savatlama` and `güherse` techniques were used intensively. Curved branches of plant motifs, geometric ornaments and traditional forms of tugras which represent the Ottoman State and its Sultans draw attention in jewelry. According to the information obtained from these observations and analysis, jewelry works have been classified in terms of their functions such as belts, necklaces, rings, earings, bracelets, hood and etc.Keywords: Ethnography, Handcrafts, Jewellery, Accessories, Jewelry.