18. yy`ın ilk yarısında Üsküdar`da Müslim-gayrimüslim ilişkileri: Şeriyye sicilleri ve müdevvel kaynaklar ışığında

Abstract

Bu çalışmada XVIII. yüzyılın ilk yarısı içerisinde İstanbul'un üç büyük kazasından biri olan Üsküdar'da yaşamış müslüman ve gayrimüslim tebaa arasında münasebetler ele alınmıştır. Tezin ana kaynağını incelenen döneme ait Üsküdar Şer`iyye Sicilleri oluşturmuş, bunun yanında Başbakanlık Osmanlı Arşivi, fetva mecmuaları seyahatnameler ve diğer araştırmalardan istifade edilmiştir.Tez, giriş ve üç ana bölümden oluşmuştur. Giriş kısmında müslüman-gayrimüslim ilişkilerinin tarihsel arka planı, Üsküdar'ın tarihi coğrafyası ve incelediğimiz döneme kadar Üsküdar'da yaşayan gayrimüslimler hakkında özet bilgi verilmiştir. Birinci bölümde öncelikle ilişkilerin varlığına sebep olan hukukî zemin, Üsküdar mahkemesi, gayrimüslimlerin kadı mahkemelerini ne sıklıkta kullandıkları ve bu manada cemaat mahkemeleriyle ilgili değerlendirmeler ve Müslümanlarla olan ilişkilerinde hangi hukuki enstrümanları kullandıkları ve ne tür davaların cereyan ettiği açıklanmaya çalışılmıştır. İkinci bölümde ise, iktisadî hayatın unsurları olan alım satım, kredi ve borç ilişkileri, esnaf ve üretim ilişkileri değerlendirilmiştir. Son bölümde Müslümanlar ile gayrimüslimler arasındaki sosyal ilişkiler üzerinde durulmuş, bir arada yaşamaya örnek teşkil edebilecek münasebetler ve Müslümanlar ile gayrimüslimler arasındaki sosyal farklılıklar bütüncül bir bakış açısıyla ele alınmıştır.Netice olarak yapılan çalışma sonucunda ana kaynağımız olan kadı sicillerinden hareketle Osmanlı Hukuk sistemi uygulama alanı içerisinde alternatif cemaat mahkemelerinin olmadığı saptanmıştır. Üsküdar kadısının İslam hukukuna uygun verdiği kararlar doğrultusunda, Müslümanlar ile gayrimüslimler arasında cereyan eden davaların, herhangi bir toplumda görülebilecek sıradan adi vakıalar olduğu gözlemlenmiştir. Münasebetlerin en yoğun olduğu ekonomik alanda ise, gayrimüslimlere getirilen bazı kısıtlamaların dönemsel olduğu vurgulanmıştır. Sosyal hayatta dinî ve örfi sebeplerden dolayı bazı farklılıkların olduğu ancak insani olan hususlarda bu farklılıklarla birlikte bir arada yaşmaya dair örneklerin bulunduğu tespit edilmiştir.

The main subject of this study is the relationships between Muslim and Non-Muslim Communities who lived in Üsküdar, which is then one of the three biggest counties of Istanbul, during the first half of XVIIIth century. The main resources of the study are the kadi records. Additionally, the resources within the Ottoman Achieves of the Prime Ministry of Turkey, the resources covering the opinions of religious scholars on religious law, travel books, and other research are utilized, as well.The thesis includes an introduction and three main chapters. The introduction presents summary information about historical background of Muslim and Non-Muslim relations, about the history and geography of Üsküdar, and about the non-Muslim community that had used to live in Üsküdar until the beginning of analysis period. The first chapter is related to the legal background of the relations, the Üsküdar court, the frequency of Non-Muslims to appeal to the Muslim court, the comments on Non-Muslim courts, legal instruments used by non-Muslims in their relations with Muslim community, and the types of legal cases that took place between Muslims and Non-Muslims. On the other hand, the second chapter involves economic interactions among Muslim and Non-Muslim Communities by referring to the exchange of goods and services, borrowing and lending activities, and the relations between craftsmen and small-scale retailers. Finally, the third chapter touches upon the social relations between Muslim and Non-Muslim Communities, their interactions that can be taken as examples of living together and the social differences among them.As the conclusion of the study, it is figured out that there does not appear any example of Alternative Community Courts in Ottoman Legal practice given the analysis of the main resources of the study, namely the judicial records. The records of the decisions given by the Judge of Üsküdar based on Islamic Law suggest that the suits between Muslim and Non-Muslim communities were ordinary ones that can be observed in any society. In the course of economic relations where the interactions seem to be mostly intensified, it is concluded that restrictions exposed to Non-Muslim communities in some areas were rather periodic and temporary. Finally, with respect to social life, the study states that while there were some remarkable differences between Muslim and Non-Muslim Communities due to religious and traditional reasons, there were some examples of living together, as well.