Fahreddin Er-Râzî`nin usûl düşüncesinde umûm lafızların mahiyeti (El-Mahsûl örneği)

Abstract

Nazarî-küllî disiplinlerde felsefe-mantık dilinin hâkim olmaya başladığı dönemde yaşayan Fahreddin er-Râzî, felsefe-mantık diliyle oluşturduğu üslubu fıkıh usûlü eseri olan el-Mahsûl'e de taşımıştır. Bu anlamda arka planında zengin bir fikrî tartışmayı barındıran umûm kavramının mahiyetini, bu üslûbun imkânlarıyla ele almaya çalışmış, mütekellim-usûl geleneğinden tevarüs ettiği umûm tasavvurunu felsefe-mantık diliyle yeniden ifade etmiştir. Mensup olduğu usûl geleneğinden Ebü'l-Hüseyin el-Basrî'nin ile Gazzâlî'nin eserlerinde verdikleri tanımları eklediği ihtirâzî kayıtlarla zenginleştiren Râzî, üçüncü tanımda mahiyete delaleti esas almıştır. İlk tanımda umûm lafzın uygun olduğu fertleri istiğrak vasfını öne çıkaran Râzî, ikinci tanımda umûmun sınırsız çokluğa delaletini vurgulamıştır. Üçüncü tanımda ise umûm lafzın mahiyete belirsiz çokluk kaydıyla delaletini esas almıştır. Üç tanımdan hareketle onun düşüncesinde umûm lafız ortak mahiyeti taşıyan fertlerin tümünü istiğrak eden lafız olarak tanımlanabilir. Mantık dilinde küllîlik cüz'îlerin/fertlerin aynı mahiyeti bedel yoluyla taşıması demek iken; usûl düşüncesinde umûmluk lafzın, mahiyeti eşit nispette taşıyan bu fertlerin tümüne istiğrak yoluyla delalet etmesidir. Nitekim Râzî'nin bu umûm tasavvuru sığaları kabul kıstaslarını da belirlemiş, ancak delalet ettiği mahiyetin tüm fertlerini istiğrak eden lafızların umûm olabileceğini ileri sürmüştür.

Fakhr al-Din al-Razi, living in a period in which the philosophical-logical terminology started to dominate within the theoretical-universal disciplines, wrote his book of usul, al-Mahsul, with a style composed of usage of philosophical-logical terminology. He reconsidered the essence of umum concept, which had a fertile debate in its background, with facilities of that writing style. Using the philosophical-logical terminology, he reconstructed the definitions inherited from the tradition of theologians' fiqh methodology. Razi contributed to two definitions offered by Abu'l-Husayn al-Basri and Gazzali in usul tradition by adding some excluding qualifications. Moreover he laid stress on `signifying the essence` in a third definition. In the first umum definition, he highlighted `embracement (istighraq) all of that to which it is suited` while he emphasized `signification (dalalat) unlimited plurality` in the second. In his third definition, however, he put emphasis on `signification the essence with the qualification of undetermined plurality`. Taking into account all of these definitions, according to Razi, umum is a vocable that embraces all of individuals corresponding to a common essence. While, universality in classical logic means the corresponding of the individuals/particulars to a common essence; generality (umumiyyah) in the fiqh methodology is the signification of all of those individuals/particulars with the embracement of all of them. Thus, Razi's definition determined the acceptability of umum forms (siyagh al-umum).