Batı tesirine kadar Osmanlı mimarisinde estetik kriterler

Abstract

ÖZET Leyla Baydar Doktora Tezi T.C. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Eylül 1986 Klasik Osmanlı mimarlığının estetik kriterlerini saptayabilmek için, önce estetiğin konularını belirtmek ve sonra da estetik değerlendirmenin nasıl yapılabilece ği sorusunu cevaplandırmak gerekmektedir. Estetik, felsefeden bağımsız bir disiplin haline geldiği XVIII. yüzyıldan günümüze araştırma alanlarını değiştirmiş ve genişletmiştir. Önceleri `güzel` kavramı nı açıklamaya çalışan estetik, bugün sanatın bilimi hali ne gelmiştir. Günümüz estetiğinin belli başlı konusu; sanatın etkinliği, sanat-toplum ilişkileridir. Dolayısı ile yaratıcılık, biçim-öz ilişkisi, algılama olgusu este tiğin inceleme alanı içine girmiştir. Sanat yapıtının amacı bir düşünceyi (öz) sanatsal bir dille aktarmaktır. Öz, biçim aracılığı ile aktarılır. Öz-biçim ilişkisi sanatın başta gelen bir sorunudur. Bi çim kendi için var olursa `sanat için sanat` yapılmış olur. öz önde görülür, biçim yeterli olmazsa, yapıt sanat sal değerini yitirir. -III-Sanat yapıtının tam anlamı ile var olması için, anlaşılabilir, kavranabilir olması gerekir. Sanat yapıtı, mesajı veren yani sanatçı ile, mesajı alan yani özne arasındaki bağı kurar. Algılama olgusu sezgisel, zihinsel, öznel, kültürel yönleri olan karmaşık bir olgudur. Ancak öznenin durumuna bağlı olduğu kadar biçimin de durumuna bağlıdır. Bir toplum yada toplum kesiminin belli bir zaman dilimi içinde benimsediği sanat anlayışı ortak özellikleri olan biçimleri ve bunlar da estetik kriterleri oluşturur. Ancak estetik kriter dural değildir, çeşitli etkenler al¬ tında. değişir.. Ayrıca her sanat dalının estetik kriterleri kendi özgüllüklerine bağımlıdır. Her sanat dalı için geçerli tek bir estetik kriter saptamak olası değildir. Mimarlığı diğer sanatlardan ayıran belli başlı iki nedenden biri, mimarlık ürününün belli bir kullanım gereğini yerine getirmesi amacı ile yapılması; ikinci nedeni ise, mimarlık ürününün var olabilmesi için gereken tekniğin mühendislik disiplinine girmesidir. Buna karşın mimar¬ lığın hiç bir dönemde estetik endişelerden soyutlanarak ele alınmadığı da bir gerçektir. Tasarımcı soyut olan düşünceyi (özü) biçimle somutlaştırır. Özne ise biçimi algılayarak özü kavramak, anlamak durumundadır. Ne var ki, mimarlık ürünü bir kerede algılanamaz, özne, içten ve dıştan parçalar halinde algıladıklarını, zihinde bütünleştirerek yapı hakkında bir -IV-imge oluşturmak zorundadır. Çeşitli bakış noktalarından algılanan biçim parçalarının biribiri ile uyumlu olması yada olmaması, o biçimi yöneten düzenin yalın yada karmaşık olması algılama olgusunun gerçekleşme oranında rol oynar. Mimarlıkta estetik kriterler mimarlığın özgüllüğün den kaynaklanır. Taşıyıcı sistemi olmayan mimarlık yapı tı yoktur. Strüktürün biçimi etkileyişi farklı görüşlerle ele alınabilir ve her görüş yeni bir kriter oluşturur. Mimarlık ürününün belli bir işlevi olması biçimlen meyi etkiler. Hem işlev kavramının kapsamı, hem işlevin biçimlenmedeki rolünün farklı yorumlanması farklı kriterlerin geçerliliğine neden olabilir. Mimarlığın dili diyebileceğimiz geometrinin kullanılışı, mimarlık öğelerinin bütün içinde ve biribirlerine göre aldıkları yer, boyutlandırılmaları farklı anlam taşıyan biçimleri oluşturur. Biçimin düzenli yada rastlantı sal olması, simetrik yada asimetrik olması, dengeli olma sı yada olmaması, biçime farklı anlamlar yükler. Bu nedenlede biçimin düzeni için verilen kararlar estetik kriterlere girer. Mimarlık öğelerinin anlatımına plastik sanatların katılması yada katılmaması ve katılma şekli de çağlar boyu farklı estetik kriterlerle değerlendirilmiştir. Genelde mimarlık için belirlenen estetik kriterler Osmanlı klasik mimarlığı kamu yapılarına uygulandığındabelli saptamalar yapılabilir. Osmanlı mimarlığında strüktür öğeleri temel görevlerinin yanı sıra estetik amaçla da kullanılırlar. Taşıyıcı sistemin parçalarının strüktürel ilişkisinden görsel etkide yararlanılır. Ancak belli bir strüktür öğesinin kullanılış şekli kurallarla kısıtlanmamıştır. Yük dağılımına ters düşmemek koşulu ile farklı düzlemeler denenmiş¬ tir. Osmanlı mimarlığı bir kitle ve mekân mimarlığıdır, îki boyutlu öğeler (yapı yüzü gibi) estetik ektide ikincildir. Osmanlı mimarlığı elemanter geometriye bağlıdır. Her alanda denge temel ilkelerinden biridir. Osmanlı mimarlığında simgesel değerler biçimlendir¬ meyi etkiler. Örtü içte ve dışta bir anlatım aracı ve estetik öğedir. Bezeme yapıda yer alır, mimarlık anlatımına katılır.. Ancak ne iç mekânda ne kitlede yapının geometrisini etkilemez. Bezeme mimarlığa bağımlıdır. Malzeme de anlatım araçlarından biridir. Sonuç olarak görülür ki, Osmanlı mimarlığı kamu yapılarında belli biçim tekrarları ve geometrik düzenleri ile bir `kamu yapısı imgesi` oluşturur. Kamu yapıları içinde de camiye özel bir yer verdiğini rahat algılana¬ bilen bir biçim dili ile aktarır. Geometrik düzeni karar- -VI-lılık, denge ve güven duygularını uyarır. Biçimlendirme ilkeleri, geometriyi kullanışı, işlev yorumu açısından bakılacak olursa Osmanlı klasik dönem mimarlığının estetik kriterleri çağımıza yabancı değildir. Bu nedenle evrensel ve özgün bir mimarlık üretmekte yol gösterici olabilir.-VII-

Zusammenf as sung Leylâ Baydar ph. D. T.C. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü September 1986 Um die Asthetichen Kriterien der Osmanischer Architektur fest zu stellen, soil man erstens die Thâmen der Asthetik begrenzen und zweitens die Frage beantworten: II Wie kann man Asthetische Kriterien fest stellen? II Asthetik, die bis zum XVIII. Jahrhundert als eine neben Disipline von der Philosophie betraçhtet wurde, hat sich ab dem XVIII. Jahrhundert als eine unabhengige Wissenchaft entwickelt. Der Wirkungskreis der Kunst, die Beziehung der Kunst mit der Gesellschaf f t, die Kreativitât, des Problem der Bindung von Form und Inhalt, die Wahrnehmung If sind die Grundzüge der Asthetik. Die Kunst Anschaung einer Gesellschaf ft entwickelt II Asthetiche Kriterien, die für eine Epoche gângig bleiben. Doch Asthetiche Kriterien sind nicht stabil. Sie ândern sich unter bestimmte Faktoren. Jedes Kunst Zweig hat seine eigene Kriterien, die durch seine Eigenschaf ten bestimmt werden. Zwei Eigenschaf ten der Architektur trent sie von den anderen Küns ten. Erstens? entsteht ein Gebâude unbedingt -VIII-als ein Nutzgegenstand, sie hat einen Zweck (function), Zweitens ; ist sie abhângig von der Technik, also einem anderen Fach. Aber diese zwei eigenschaf ten Verhinderten die Architektur nicht, sich immer mit den Problemen der 11 Asthetik zu beschâf tigen. II Die Asthetichen Kriterien der Architektur entstehen von seinen Eigenschaf ten. - Ein Gebâude hat eine Function. Doch die Wirkung der Function auf die Form Kann verschieden interpretiert werden. - Die. Struktur eines Gebâudes kann auch auf die Form in verschiedener Weise wirken. - Die Geometrie der Form kann eine einfache Elementare Geometrie sein, oder eine Complexe zusammen stellung. - Die Grössen verhâltnisse der Teilen zu einander und Zum Ganzen können in sehr verschiedener weise komponiet werden. Die folgen verschiedener interpretationen sind If verschiedene Asthetiche Kriterien. II Nach der Feststellung Architektonich Asthetische Kriterien im algemeinen ist es möglich dieşe kriterien an die Osmanische Architectur an zu passen. - Die Struktur Elemente in der Osmanische Architektur II haben Strukturelle und Asthetiche Functionen. Sie -IX-