Türkiye gübre sektörünün input-output tekniği ile incelenmesi

Abstract

ÖZET Halil Söğüt Doktora Tezi Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Temmuz 1987. Bu çalışma ile Dünya ' da ve Türkiye'de gübre sektörü incelen miştir. İlk olarak Bitki beslenmesi ve kimyasal gübreler hakkında bilgiler verilmiş; bitki büyümesinin kaynakları, bitki besin maddesi olarak kimyasal gübrelerin yapısı ve çeşitleri anlatıl mıştır. Uluslararası ticarete konu olması bakımından, dünya kimyasal gübre, aramalı ve hammadde üretim ve tüketim dengesi araştırılır ken, ülkelerin ithalat ve ihracat potansiyelleri de yıllar itiba riyle incelenmiştir. Sınai ve ticari maliyetler ile birlikte büyük ölçüde üretim- tüketim dengesine bağlı olan fiyat haraketleri f.o.b. değerleri üzerinden gözlenmiştir. Dünyada olduğu gibi Türkiye'de de kimyasal gübre tüketimi, çeşitli faktörlerden etkilenmektedir. Ekilen alan, sulanan alan, ürün/gübre fiyat oranı ve çiftçi alışkanlıklarını da ihtiva eden zaman gibi gübre tüketimini etkileyen önemli faktörler ile tüke tim arasındaki ilişki araştırılmıştır. Ekilen alan, sulanan alan, gübrelemede fayda/masraf oranının VIönemli ve pratik bir göstergesi olan ürün/gübre fiyat oranı ve çiftçi alışkanlıklarını da içine alan zaman faktörleri ile kimya- sal gübre tüketimi arasındaki ilişkiyi belirlemek üzere `regras- yon analizi` yapılmıştır. Dokuz tarım bölgesi için ayrı ayrı ekonometrik tüketim modelleri kurulmuştur. Özellikle ürün/gübre fiyat oranının `taban fiyat` ve gübrede yapılan `sübvansiyon` ile doğrudan ilgili olması sebebiyle, konu ile ilgili politikalar tesbit edilirken gübre tüketiminin ne kadar olacağını ve nasıl etkileneceğini ekonometrik modeller yardımı ile önceden görmek mümkün olacaktır. Gelecek yıllar için, plan hedeflerine göre muhtemel taban fiyat ve gübre fiyat politikaları da dikkate alınarak dokuz tarım bölgesinin kimyasal gübre tüketimleri, modeller yardımı ile tah min edilmiştir. Bir taraftan gübre tüketiminin artışı, diğer taraftan üretim birimlerinin çok düşük kapasitede çalışması sonucu yurtiçi gübre üretimi, tüketimi karşılıyamamaktadır. Düşük kapasite kullanımı gübre ithalatını artırmaktadır. Ancak ülkemiz gübre sektörünün bütün üretim birimleri tam kapasite ile çalışması halinde ithalat nereye kayar? Hammadde ve aramalı ihtiyacı ne olur? İthalat yurtiçi üretimle karşılanır hatta ihracat yapılabilir mi? Bu ve benzer soruların cevabını bulmak için teknolojik yapı incelenmiş; temel üretim girdileri, tablolar halinde düzenlenmiş ve tutarlı lık modeli için ilk defa teknolojik matris kurulmuştur. Teknolojik matrise bağlı olarak yine ilk defa Türk gübre VIIsektöründe, sektörlerarası ileri baylar ve yeri baylar incelen miştir. Gübre sektöründe öncelikli sektörler bu metodla bulunmuş ve sıralanmıştır. Üçüncü Beş Yıllık Plan ile birlikte Türk ekonomisinde, Beş Yıllık Planlarda kullanılmaya başlanan Leontief input-output modeli bu çalışmada gübre sektörüne uygulanmıştır. 33 sektörlü (üretim birimi) teknolojik matrise sahip Leon tief input-output modeli ile çeşitli ithalat ve ihracat alterna tifli çözümler yapılmıştır. Ekonometrik modeller ile kimyasal gübre talebi bulunmuştur. Ayrıca, %100, %70 ve %50 kapasite kullanımına bağlı olarak yurt içi üretimleri `toplam üretim vektörü` olarak Leontief input- output modeline konmuş ve nihai talebe sunulacak gübre miktarı ile bu üretimi yapabilmek için ne kadar girdi ithalatı gerektiği bulunmuştur. Böylece gübre sektörü için ilk defa bu çalışmada kurulan Leontief input-output modeli, söz konusu sektörün teknolojik yapısında meydana gelen değişikliklerin `teknolojik matris` de yeralması halinde, uzun dönemde çeşitli yatırım, üretim, ithalat ve ihracat alternatiflerinde tutarlılığı sağlamak amacıyla kul lanılabilecektir. VIII

ABSTRACT Fertilizer sector - in the world and in Turkey - has been studied in the present thesis. Sources of plant growth and composition of chemical fertili zers have been examined. Production - consumption equilibrium of the world chemical fertilizers has been bearched. Production and consumption sources of chemical fertilizers and their raw materials have been evaluated by countries of origin. Variations in the prices of fertilizers and raw materials have been examined. Fertilizer consumption in Turkey by agriculturel regions has been analysed by means of regression technique. Dependent variable of the model is the fertilizer consumption while the independent variables are area sown, area irrigated ratio of product price/ fertilizer price and time. Fertilizer comsumption has been estimated by using the parameters calculated. input-output model has not been fertilizer sector in Turkey, in this reason has not been studied on structural analysed. First time in this thesis has been used input-output model fertilizer sector in Turkey. IXTechnological make-up the fertilizer production in Turkey has been presented and technological matrix has been prepared. Leontief type of input-output model has been applied in order to establish the sectoral consistance and solutions for import-export alternatives have been derived.