Osmanlı Ayıntab Sancağı tarihi ticaret merkezindeki yapıların kent kimliği açısından irdelenmesi

Abstract

Çalışma, Ayıntab (Gaziantep)'in önemli bir ticaret merkezi haline gelmesini sağlayan tarihi ticaret yapılarının incelenmesi ve çevresini nasıl etkilediğinin ve kent kimliğine nasıl katkı sağladığının belirlenmesi üzerine kurgulanmıştır. Çalışma alanı olarak; Osmanlı Devleti'ne Mısır'ın fethi ile katılan Ayıntab Sancağı seçilmiştir. Sancağın 16.yy-19.yy arasındaki kentsel gelişimi ve yapısı örneklem çalışma olarak ele alınmaktadır. Ayıntab Sancağı'nın seçilmesinin nedeni; önemli bir ticari merkez olan Halep'e yakın bulunması ve çok sayıda tarihi ticaret yapısı barındırmasıdır. Tez çalışmasında öncelikle kent kimliğini belirleyen öğeler saptanmaya çalışılmıştır. Kentsel coğrafya, kentsel morfoloji, yerel malzeme kullanımı, sosyo-kültürel etkenler ve sosyo ekonomik etkenler olarak belirlenen öğeler, öncelikle Osmanlı kenti üzerinde irdelenerek, elde edilen veriler doğrultusunda aynı başlıklar altında Ayıntab Sancağı ele alınmıştır. Çalışmada, Ayıntab'ın coğrafi konumu açısından İpek Yolu'na bağlanan tali yol üzerinde konumlanmak gibi önemli bir mevkide yer almasının kente ticaret kenti kimliği kazandırdığı; iklimin mimariye yüksek avlu duvarlı konutlar, dış mekana açık ve geniş avlulu ticari yapılar olarak yansıdığı görülmüştür. Ayıntab tarihi ticaret merkezi içinde kente kimlik katan baskın bir bitki örtüsünün bulunmadığı, sancağın topografya ile uyumlu bir bicimde geliştiği, kent içinde tarihi ticaret merkezini bölen herhangi bir kenar öğesinin bulunmadığı tespit edilmiştir. Ayıntab'ta tarihi merkez içinde konutlar ve ticaret merkezinin ayrılması, kent içinde meydan olmamasına rağmen cami avlusu gibi mekanların meydan olarak kullanılması, kent odakları ve düğüm noktalarının yüzyıllara göre değişim göstermesi diğer önemli bulgulardır. Ayıntab kalesi ve minarelerin kent içinde her yerden algılanabilen işaret öğesi konumunda olduğu, yapılarda keymıh, havara gibi yerel malzemelerin kullanıldığı ve bunun Ayıntab Sancağı'nı diğer kentlerden farklı kılarak kente kimliğine katkı sağladığı, sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik durumun Ayıntab kent kimliğini etkileyen önemli öğeler olduğu sonucuna varılmıştır.

The study was based on the analysis of historical trade structures that provided Ayıntab (Gaziantep) to become an important trade center, and how it affected the environment and how it contributed to urban identity. Ayıntab Sanjak, which joined to the Ottoman Empire with the conquest of Egypt, was selected as the study area. The urban development and structure of Sanjak between 16th-19th centuries was considered as a sample work in the study. The close location of Ayıntab to Aleppo, being an important commercial center, and having a large number of historical trade structures, are the reasons of preference for Ayıntab Sanjak. In this thesis, firstly, it was tried to identify the items determining urban identity. Elements identified as urban geography, urban morphology, local material use, socio-cultural factors and socio-economic factors were analyzed primarily on Ottoman city and Ayıntab Sanjak was taken under the same heading in the direction of the obtained data. In the study, it was determined that the location of Ayıntab in term of its geographical position, such as being located on the secondary road connected to Silk Road brought into identity to city as trade city. The climate of the region reflected to Ayıntab local architecture as high courtyard-walled houses, more open-air spaces and commercial buildings with wide courtyards. In the Ayıntab historical trade center, dominant vegetation cover that gives identity to the city was not determined, but the city developed in compatible with the topography. There were no edges or borders, which separated the historical trade center of Ayıntab but the historical city has a great separation such as trade center and housing area. Altough, there was not any city square in the historical city center of Ayıntab, courtyards of mosques were thought to be square as the other Ottoman cities. In Ayıntab historical trade center, it is determined that focal points, nodes were changed according to centuries, and castle of Ayıntab and minarets of mosques were landmarks. Local structure material such as havara stone and keymıh stone were used in historical building and this contributes to the identity of the city by making tha Ayıntab Sanjak different from the other cities. Socio-cultural and socio-economic factors are the other important items which contributed to urban identity.