Tarihi kuzey Türkçesinde zarf-fiiler

Abstract

ÖZET Zarf-fıiller, cümlede zarf görevinde kullanılan, fiillerin zarf şekilleridir. Türkçe zarf-fıiller yönünden zengindir. Bu zenginlik, Türkçeye, ifadede kolaylık, anlatımda sadelik, kullanımda pratiklik olarak yansır. Türkçenin her döneminde zarf-fiiller işlek olarak kullanılmıştır. Tarihi ve çağdaş şivelerin metinlerinin iyi incelenmesi, bugün Türkiye Türkçesinde kullandığımız zarf- fiillerin şekil ve görev olarak daha iyi anlaşılabilmesini sağlayacaktır. Tarihi kuzey Türkçesi metinleri bu bakımdan önemlidir. Kuzey Türkçesindeki zarf-fıiller, yapı bakımından asıl zarf-fıiller ve birleşik zarf-fıiller olmak üzere ikiye ayrılır. Asıl zarf-fıiller, aslen zarf-fıil eki olarak doğan eklerin, fiil kök ve gövdelerine eklenmesiyle oluşmuşlardır ve durum, zaman, bağlama, karşılaştırma, sebep, şart zarfları ve isim-fiil fonksiyonlarında kullanılmışlardır. Ayrıca, kalıplaşarak edat, zarf, isim durumuna geçenler de vardır. Kuzey Türkçesi metinlerindeki asıl zarf-fıil ekleri; -A ; -(y)I /-(y)U / -y ; -ip /-Up ; -(I / U)bAn ; -GAç ; -ken ; -mAdln / mAyln ; -GınçA / -GUnçA ; -GAIF dır, Birleşik zarf-fıiller, birden çok ekin (ve kelimenin) birleşmesi veya birlikte kullanılmasıyla oluşurlar. Bu yapı, Sıfat-Fiil (+) Edat ; Sıfat-Fiil (+) Hâl Eki (+) (Edat) ; İsim-Fiil (+) Edat ; İsim-Fiil (+) Hâl Eki (+) (Edat) ; -sA / -di erse şeklindedir. Birleşik zarf-fıil ekleri de, asıl zarf-fıil ekleri gibi çeşitli fonksiyonlarda kullanılırlar; fakat en çok zaman zarfı fonksiyonunda kullanılmışlardır. Kuzey Türkçesindeki birleşik zarf-fıil ekleri: -mAz [di / A(n)] (+) burun(rak) / aşnu /oza ; -ArdA / -IrdA / -UrdA ; -mlşdA ; - mlşdln berü / son ; -GAndA ; -GAndln / -GAndAn (+) berü / son / sonra ; -ArgA / - IrgA / -UrgA ; -mAkDA ; -mAkdAn / -mAkdln ; -dugı üçün ; -gAnl üçün ; -Ar üçün / - ir üçün ; -mlş üçün ; mAk üçün ; -sA ; -di erse' dir.

ABSTRACT Gerunds are adverb forms of verbs which are used as adverbs in sentence. Turkish is rich in respect of gerunds. This richness is seen as a easiness in making expression, as simplicitiy in explanation, as practicability in usage in Turkish. Gerunds were used with activeness in all periods of Turkish. A better investigation of historical and contemporary texts of accents will provide that a better understanding on form and function of gerunds which we use in todays Turkey Turkish. The historical North Turkish is important this aspect. Gerunds in North Turkish are divided in two classes: 1. Original Gerunds 2. Compound Gerunds. Original Gerunds are formed by appending affixes which were orginally born as gerunds to roots and stemps of verbs. They are used as manner adverb, time adverb, comparasion adverb, conditional adverb, agglutinative gerund, purpose suffix and infinitive. Also, there are others which take forms of preposition, adverb, noun. The original gerund affixes in north Turkish textes are: ; -A ; ~(y)I /-(y)U / -y ; - Ip/-Up ; -(1/ U)hAn ; -GAç ; -ken ; -mAdln / mAyln ; -GınçA / -GUnçA ; -GAH Compound gerunds are constituted by joining more than one affixes (and words) or by using them together. This structure is has the follovings: participle (+) preposition ; participle (+) case affix (+) (preposition) ; infinitive (+) preposition ; infinitive (+)case affix (+) (preposition) ; -sA / -di erse. Compound gerunds affixes are also used for different functions alike the orginal gerunds, but they are used for time function at most. The compound gerund affixes in north Turkish textes are: -mAz [dl / A(n)] (+) burun(rak) / aşnu / oza ; -ArdA / -IrdA / -UrdA ; -mlşdA ; -mlşdln berü / son ; -GAndA ; -GAndln / -GAndAn (+) berü / son / sonra ; -ArgA / -IrgA / -UrgA ; -mAkDA ; - mAkdAn / -mAkdln ; -dugı üçün ; -gAnl üçün ; -Ar üçün / -ir üçün ; -mlş üçün ; mAk üçün ; -sA ; -di erse.