Denizli sancağı´da gayrimüslimler (1876-1923)

Abstract

Bu tezin amacı, I. Meşrutiyet´ten (1876) Cumhuriyet´e (1923) Denizli (Lazkiye) Sancağı´nda yaşayan gayrimüslim (Rum, Ermeni ve Yahudiler) Osmanlı vatandaşları ile yabancı uyruklu gayrimüslimlerin durumlarını dinî, sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasî yönlerden incelemektir.Tez çalışması, ana kaynak olarak arşiv belgelerine dayanmaktadır. Bu amaçla, o döneme ait Denizli Şeriye Sicil Defterleri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Başbakanlılık Cumhuriyet Arşivi, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi, Ahmet Piriştina Kent Arşivi Müzesi Arşivi, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi ve değişik Salnâmeler kullanılmıştır. Bu arşiv kaynakları; çağdaş çalışmalar, hatırat türü eserler, Denizli hakkında yapılan akademik tezler ve sempozyum bildirileriyle desteklenmiştir.Tez, bir giriş ve dört ana bölümden meydana gelmektedir. Giriş kısmında İslâm medeniyetinde ve Osmanlı´da gayrimüslimlerin durumu üzerinde kısa bilgiler verildikten sonra araştırmada kullanılan kaynakların kısa bir değerlendirilmesi yapılmıştır. Daha sonra Denizli şehrinin coğrafî özellikleri, kısa bir tarihçesi ve Denizli adının menşei ele alınmıştır.Tezin birinci bölümünde salnâmeler ve diğer arşiv belgeleri ışığında gayrimüslimlerin yaşadığı yerler ve nüfus durumları verilmiştir. Bu verilerin devamında genel ve mahalli idarelerde görev yapan gayrimüslimlerin adları ve oranları tespit edilmiştir.Tezin ikinci bölümünde gayrimüslimlerin iktisadi hayattaki yerleri ele alınmıştır. Bu bağlamda onların ticarî faaliyetleri, maden sektöründeki girişimleri, tarım ve hayvancılık alanındaki yerleri ve onlardan alınan vergilerle, faiz işlemleri hakkında bilgi verilmiştir. Tezin üçüncü bölümü gayrimüslimlerin dinî ve sosyal durumlarına hasredilmiştir. Denizli ve çevresinde görev yapan din adamları, muhtarlar, kiliseler ve mezarlıklar hakkında bilgi verilmiştir. Devamında da sosyal hayatta kendi aralarındaki ve Müslümanlarla olan ilişkileri araştırılmış, daha sonra da gayrimüslimlerin aile ve evlilik kurumları tanıtılmıştır.Tezin dördüncü bölümünde, kültürel ve eğitim hayatları ve siyasî faaliyetleri ele alınmıştır. Bu amaçla, kültür ve sanat alanındaki faaliyetleri, mesken ve kıyafet kültürü ve alışkanlıkları, eğitim durumları ve kurumları araştırılmıştır. Akabinde gayrimüslimlerdeki etnik bilinç ve siyasî faaliyetler tespit edilmeye çalışılmıştır. Özellikle I. Dünya Savaşı?nın devamında gerçekleşen Milli Mücadele günlerinde gayrimüslimlerin tavırları ve Denizli´den tehcirleri detaylı olarak işlenmiştir.

The purpose of this thesis is to study the status of foreign non-Muslims and the non-muslin Ottoman citizens (Greek, Armenian and Jews) living in the Sanjak of Denizli (Lazkiye) from the first Constitutionalist period (1876) to the Republic (1923) in terms of their religious, social, cultural, economical and political status.The thesis study is based on the archive documents as the main resource. Thus Denizli Religious Registry Books, Prime Ministry Ottoman Archives, Prime Ministry Republican Archives, General Staff Military History and Strategic Etude Department Archives, Ahmet Piriştina City Archives, Archive of Turkish Revolution History Institute and various yearbooks are used. Such archival resources are supported by the modern studies, memoirs-type works, academic thesis prepared about Denizli and the paper presented at the symposiums.This thesis is composed of an introductory and four main chapters. In introduction, after providing short information about the status of non-Muslims in Islamic civilization and in the Ottoman Empire, an evaluation of the sources used for this research was examined. Then, the geographical properties of Denizli and its short history as well as the root of the name of Denizli are given.In the first chapter, the locations and populations where non-muslims lived are provided under the light of the yearbooks and other archival documents. After that information, the names and ratios of the non-Muslims working at general and local administrations are given.In the second chapter, the economical state of non-muslims is taken into account. In this respect, their commercial activities, initiatives in mining sector, roles in agriculture and stockbreeding, their taxes and interest transactions are specified about. The third chapter is devoted to their religious and social status. In tis regard, information about their reverends and mukhtars working in and around Denizli, their churches and graveyards in and Haround Denizli are given. Then, their relationships amongst themselves and with the Muslims are investigated and their institutions of familt and marriages are explained.In the fouth chapter, their cultural and educational lives and political activities are analyzed. Thus, their cultural and art activities, house and clothing habits and educational backgrounds and educational institutions are investigated. Ethnical consciousness and political activities of non-Muslims are tried to determined. Especially the attitudes of the non-Muslims during the days of the Turkish National Struggle which had been occurred after the First World War, and their emigration from Denizli are explained in some detail.