Osmanlı Devleti zirâî kredi teşkilatları: 1863 - 1888

Abstract

Osmanlı Devleti'nde çiftçilere kredi vermek amacıyla devlet eliyle kurulan ilk zirâî kredi teşkilatı, Memleket Sandıklarıdır. Bu sandıkların amacı, aşırı faizle verdikleri kredilerle ziraatçıları sömüren tefecilere karşı, bir önlem almaktır. Memleket Sandıkları, Mithat Paşa'nın Niş valiliği sırasında 20 Kasım 1863 tarihinde Şehirköy'de kurulmuştur. Memleket Sandıkları tarafından çiftçilere verilen kredi desteğiyle, Osmanlı tebaasının devlete olan güveni bir kat daha artmıştır. Sandıkların sermayesinin oluşturulma biçimi olan imece usulüyle Osmanlı toplumundaki sosyal yardımlaşma ve dayanışma duygusu pekiştirilmiştir. Memleket Sandıklarında uygulanan bu yöntemle, köylü kendi eliyle kendisini ayağa kaldırmanın bir yolunu bulmuştur. Aynı zamanda, farklı milletlerden oluşan Balkanları, Osmanlı Devleti'nden koparmaya çalışan devletlerin girişimleri de belli bir süre etkisiz kalmıştır. Memleket Sandıklarının kurulmasında, Türk devlet geleneğinde ve toplum hayatında uzun yıllar hüküm süren imece, Ahilik, Lonca ve Gedikler, Mithat Paşa'ya ilham kaynağı olmuştur. Memleket Sandıkları, ortaklaşa iş görme usulü bakımından kooperatiflere benzer özellikler taşımaktadır. Ancak Memleket Sandıkları özgün bir yapıya sahiptir.Memleket Sandıkları, yalnız ziraatçıların ihtiyaçlarını karşılamakla yetinmemiştir. Aynı zamanda, yaptığı okul, kaldırım, çeşme ve köprü gibi hayırlı işlerle Osmanlı ülkesinin imarına da katkıda bulunmuştur. Ancak Memleket Sandıklarında yaşanan bazı suiistimaller, bu kurumun sonunu getirmiştir. Osmanlı Devleti, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'ndan sonra Memleket Sandıklarının en verimli olduğu toprakların büyük bölümünü kaybetmiştir. Memleket Sandıkları, bu topraklarda daha sonra Ziraat Sandıkları adıyla faaliyetlerine devam etmiştir. Balkanlarda bir süre Rusların, daha sonra ise Bulgarların hâkimiyetinde faaliyetlerine devam eden Ziraat Sandıkları, 1903 yılında kurulan Bulgaristan Ziraat Bankasının temelini oluşturmuştur. Osmanlı Devleti, kendi topraklarında kalan sandıklarla ilgili olarak da bazı düzenlemeler yapmıştır.1883 yılından itibaren aşar vergisi %1 oranında artırılmıştır. Bu %1'lik paya Menâfi Hissesi denildiği için, kurulan yeni sandıklara Menâfi Sandıkları adı verilmiştir. Memleket Sandıkları, Sait Paşa zamanında Menâfi Sandıklarına dönüştürülmüştür. Menâfi Sandıkları, Memleket Sandıklarından daha ayrıntılı bir uygulamaya sahiptir. Bu sandıklar, Memleket Sandıklarından farklı olarak Osmanlı ülkesinin hemen her yerinde kurulmuştur. Ancak Memleket Sandıklarında yaşanan benzer suiistimaller ve özellikle sandık sermayesinin amacının dışında kullanılması ve nüfuzlu kişilerin eline geçmesi, Menâfi Sandıklarının tasfiyesine neden olmuştur.1888 yılında Kamil Paşa tarafından modern bir zirâî kredi teşkilatı olan Ziraat Bankası kurulmuştur. Menâfi Sandıklarının sermayesi ise Ziraat Bankasına devredilmiştir. Osmanlı Devleti zirâî kredi teşkilatlarının geçirdiği değişimler sonucunda kurulan bu banka, günümüzde Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası olarak faaliyetlerine devam etmektedir.Osmanlı Devleti zirâî kredi teşkilatlarının her biri, diğerinin devamı niteliğindeki kuruluşlardır. Yeni bir sandık kurulurken, diğeri tamamen yürürlükten kaldırılmamıştır. Sadece yeni kurulan sandığın geliştirilmesiyle yetinilmiştir. Ziraat Bankasının kurulmasına kadar, sandıklar bir öncekinin hak ve görevleriyle birbirlerine devredilmiştir. Osmanlı Devleti zirâî kredi teşkilatları, 19. yüzyılda Osmanlı Devleti'nin sosyal devlet uygulamalarının en önemli örneklerinden birisidir. Anahtar Kelimeler: Tarım, Zirâî Kredi, Mithat Paşa, Memleket Sandıkları, Ziraat Sandıkları, Menafi Sandıkları, Ziraat Bankası

The first agricultural organization founded by the state with the aim of granting loans in the Ottoman Empire was Country Funds. The aim of these funds was to take measures against the usurers exploiting the farmers by providing them loans with high interest. The Country Funds were founded in Sehirköy in the period of Mithat Pasha's Nis governorship on 20 November 1863. The Ottoman public's confidence in the state increased two-fold with loans to support farmers by the Country Funds. The form of social help and solidarity sense in Ottoman Empire was reinforced by the method of collective work involving the capital fund. The villagers found a way of recovering themselves on their own benefiting from Country Funds. The states' attempts to separate Balkans consisting of different nationalities from the Ottoman Empire were ineffective for a certain time.Collective work lasting for long years in Turkish state tradition and social life, Akhism, Guild and Notchs were source of inspiration to Mithat Pasha in the establishment of Country Funds. Country Funds had similar characteristics to cooperatives in terms of joint work; however, the Country Funds had an original structure.The Country Funds were not only to meet the needs of farmers but also to contribute to the reconstruction of the Ottoman Empire with benevolent works such as school, sidewalk, fountain and bridge but some shortcoming practised in Country Funds brought the end of this institution.The Ottoman Empire was lost the bulk of the most efficient Country Funds after the Ottoman-Russian War in 1877-1878. The Country Funds continued their activities afterwards under the name of Agricultural Funds in these lands. The Agricultural Funds continuing their activities under the domination of Russians for some time and then Bulgarians in the Balkans formed the basis of Bulgarian Agricultural Bank in 1903. The Ottoman Empire made some arrangements related to the funds remaining in their own land.The tithe has increased on 1% rate since 1883. The newly established Funds were called Benefit Funds because this 1% share was called Benefit Share. The Country Funds were transformed into Benefit Funds in Sait Pasha time. The Benefit Funds had a more detailed application than the Country Funds. These funds were founded in almost every part of the Ottoman Empire different from the Country Funds but similar abuses were experienced in the Country Funds and especially in the use of the fund capital beyond its scope and their being in the hands of influential people caused the Benefit Funds crisis by emptying them. The Agricultural Bank, a modern agricultural credit institution, was founded by Kamil Pasha in 1888. The capital of Benefit Funds was transferred to the Agricultural Bank. This Bank was established as a result of the changes of the Ottoman Empire agricultural credit organizations, which continued its activities as Turkish Republic Agricultural Bank of today. Each of the Ottoman State agricultural credit institutions are the continuation one of the other. While a new chest was founding, the other did not removed from enforcement completely. It was contended with the development of the newly founded chest. Until the establishment of the Agricultural Bank, chests were transferred to each other with the previous rights and duties.The Ottoman State Agricultural Credit Institutions are one of the most important examples of Ottoman Empire's social state applications in the nineteenth century.Keywords: Agriculture, Agricultural Credit, Mithat Pasha, Country Funds, Agricultural Funds, Benefit Funds, Agricultural Bank