Osmanlı şuara tezkirelerindeki anekdotların içerik bakımından tasnif ve tenkidi (16-17. yüzyıllar)

Abstract

Şuara tezkireleri, Osmanlı şairleri, padişahları, vezirleri, kadıları, müderrisleri ve din adamları üzerinde çalışmalar yapan araştırmacılar için kaynak eserler olarak kabul edilmektedir. Bu kaynak eserlerle ilgili şimdiye kadar yapılan çalışmalar, neşir ve inceleme olarak iki gruba ayrılır. İkinci gruba dâhil olan bu tezde şuara tezkirelerindeki anekdotlar ele alınmıştır. Anekdotlar tezkirelerdeki biyografilerin en önemli bölümlerini oluşturur. Çünkü Osmanlı şairleri hakkında hükümler veren araştırmacılar, anekdotları Osmanlının sosyal ve kültürel hayatının ayrıntılarını ihtiva eden zengin ve eşsiz kaynaklar olarak görmüşlerdir. Osmanlı toplumu hakkındaki hükümlerini bu anekdotlardaki mesaj ve telkinlerin üzerine bina etmişlerdir. Ancak ne tezkireler ne de anekdotlar mesaj ve zihniyet bakımından istatistiksel bir bütünlük içinde şimdiye kadar kitap veya tez seviyesinde incelenmemiştir. Bu çalışmada 16 ve 17. yüzyıllarda yazıldığı bilinen Osmanlı şuara tezkirelerindeki anekdotların içerik haritası çıkarılmış; biyografilere değer kattığı söylenen bu parçalar mesaj ve telkinlerine göre istatistiksel olarak tasnif ve tenkit edilmiştir. Anekdotlar içerdikleri olumlu veya olumsuz mesajlara göre iki başlık altında incelenmiştir. Olumlu veya olumsuzluğun belirlenmesinde İslamî değerler esas alınmış; örneğin ayyaşlık veya sapkınlık mesajı içerenler olumsuz olarak kabul edilmiştir. `Hayır dua almak için` eserlerini yazdıklarını söyleyen tezkire yazarlarının anlattıkları şahıslarla ilgili daha çok olumsuz içeriğe sahip anekdotları tercih ettikleri hususu istatistikî olarak ortaya konulmuştur. Bu anekdotlarda Osmanlı şairlerinin (dolayısıyla sultanları, vezirleri, kadıları, din adamları...) ayyaş, uyuşturucu müptelası ve sapkın kişiler olarak tasvir edildikleri görülmektedir. Bu şahıslarla ilgili olumlayıcı anekdotların oranı yüzde 4 – 23 arasında iken olumsuzlayıcı anekdotların oranı yüzde 77 ila 96'dır. Eldeki bu istatistiksel veriler tezkire yazarların kimlikleri, bakış açıları ve güvenilirlikleri konusunda bize ipucu vermektedir. Çünkü seçim kimliktir ve anekdotla onu yazan/seçen arasında kuvvetli bir münasebet vardır.Anahtar Sözcükler: Osmanlı şuara tezkireleri, Anekdot, Biyografi, Kaynak tenkidi, İçerik analiz

Ottoman poet tezkires (dictionaries of poet biographies) are considered as essential sources for researchers who study on Ottoman poets, sultans, viziers, qadis, mudarrises and clergymen. The studies conducted regarding these resources so far are divided into two groups as studies of transcription and content analysis. In this thesis which is included in the second group, anecdotes in Ottoman poet tezkires were discussed. Anecdotes constitute the most important part of the tezkires. Because researchers making provisions about Ottoman poets regarded anecdotes as rich and unique resourses containing details of Ottoman social and cultural life. They built their provisions about Ottoman society on the messages and suggestions in these anecdotes. However, neither tezkires nor anecdotes have been studied so far as a book or dissertation study in a statistical integrity in terms of message and mentality.In this work, the content map of anecdotes, which were in Ottoman poet tezkires and known to have been written in 16th and 17th centuries, were formed; these parts, which were said to have added value to biographies, were statistically classified according to their messages and suggestions. The anecdotes were studied under two headings based on positive or negative messages they contain. Islamic values were based on determination of positiveness or negativeness; for example those messages containing alcoholism or perversion were recognized as negative.The narratives of tezkire writers told to write `to get blessing` chose anecdotes which have mostly negative content and this was statistically demonstrated in this thesis. In these anecdotes, it was seen the Ottoman poets (sultans, viziers, qadis, clergymen etc.) were depicted as drunk, drug addict and perverted people. While the percentage of affirmative anecdotes regarding these parties is between 4 and 23, it is between 77 and 96 in negative anecdotes. This available statistical data gives us clue about identities of tezkire writers, their perspectives and reliabilities. Because the choice is an identity, and thus there is a strong relationship between writer of the anecdote and its chooser.Key Words: Ottoman poet tezkires, Anecdote, Biography, Text criticism,Content analysis