Îqtîbas dı edebîyata kurdî ya klasîk da (Helbestên melayê cizîrî, feqîyê teyran, ehmedê xanî û melayê bateyî)

Abstract

Medeniyet beşiği olarak bilinen Mazopotmya diyarı aynı zamanda Kur'an-ı Kerim'in kutsal olarak nitelendirdiği verimli bir coğrafyadır. Bu bereketli coğrafya, medeniyet beşiğinde birçok Peygamber âlim ve edip yetiştirmiştir. Bu medeniyet diyarindan yetişmiş sayısız âlim ve edipler silsilesine halka olmuş ve Klasik Kürt Edebiyatının öncüleri olarak kabul edilmiş şahsiyetlerin başında Melay-i Ciziri, Ahmed-î Hani, Fakiy-i Teyran ve Melay-i Bateyî gelmektedir. Melay-i Ciziri, XVI-XVII. yüzyılları arasında yaşamış olup kendi iç dünyasını marifetullah ve muhabbetullah ile terbiye etmiş, tasavvuf ehli bir âlimdir. Bu temel üzerinde aşk mürekkebiyle, Klasik Kürt Edebiyatı'nın kaynağı olan Kur'an ve hadisin iktibasıyla süslenen bir divan yazmıştır. Bu medeniyet beşiğinden yetişmiş ve Klasik Kürt Edebiyatı halkasına katılmış ikinci Şahsiyet Fakiy-i Teyran'dır. Bu şairimiz XVI. yüzyılda yaşamış ve Divan Edebiyatı ile Halk Edebiyatı arasında bir köprü olarak kabul edilmiş bir şahsiyettir. Zaman zaman, iktibas sanatı vasıtasıyla şiirlerini ayet ve hadis ile süslemiştir. Medeniyet diyarımızın altın halkalarından ve edebiyatmızın sembolü olmuş diğer şairimiz Ehmed-i Hanî'dir. Ahmed-i Hanî, bu temel üzerinde halka dört eser armağan etmiştir. Nûbihara Piçukan, Eqîda Îmanê, Mem û Zîn ve Dîwan eserleridir. Bu eserlere bakıldığında ayet ve hadislerin tesiri açıkça görülmektedir. Zira Ehmedê Hanî'nın bu eserlerdeki amacı gelecek kuşaklara Kur'anî unsurları aşina kılmaktır. Yine Klasik Kürt Edebiyatı'nın öcülerinden biri de XVIII. yüzyılda yaşamış olan Mela-yi Bateyi'dir. Bateyî, dini ilimlerde ve edebiyat alanında şöhret bulmuş bir şahsiyettir. En önemli özelliği peygamber aşığı olmasıdır. Bu bağlamda Mewlûda Bateyî ismiyle meşhur olmuş eseriyle birlikte birçok kaside ve şiir de yazmıştır. Bu çalışmada, eserlerini iktibas sanatıyla süsleyen bu dört edebiyat dâhisinin eserleri ele alınacaktır. Bu şahsiyetlerin şiirlerinde, ayet ve hadis lafızlarını iktibas sanatı olarak nasıl ve ne kadar yansıttıkları sorusuna cevap aranacaktır. Bu bağlamda ayet ve hadis bağlantılı şiirleri akademik bir dil ile incelenecektir.Anahtar Kelimeler: Îqtîbas, Ayet, Hadîs, Mela-yî Cizîrî, Ahmed-î Xanî, Feqi-yî Teyran, Molla Ahmedê Bateyî, Klasîk Edebiyat

Masopotamia, which is known as the cradle (center) of civilization, is also a fertile land that the Qur'an calls it sacred. This fertile geography raised many prophets and scholars in the cradle of civilization. Melay i Jiziri, Ehmed i Hani, Fakiy i Teyran and Melay i Bateyi are amoung the the personalities that have been brought up to the public as scholars of this civilization and accepted as the pioneers of Classical Kurdish Literature. A scholar of Sufism, who lived between the 6th and7th centuries and enjoyed marifetullah and muhabbetullah in his inner world was Cizir. Upon this basis, he wrote a divan, the source of Classical Kurdish Divan Literature which was embellished with the quotations from the Qur'an and Hadith in the ink of love. The second person who grew up in the cradle and joined the ring of Classical Kurdish Literature This civilization was Faki-i Teyran. This is our poet XVI. century and was considered a bridge between Divan Literature and Folk Literature. From time to time he decorated his poetry with verses of Qur'an and hadith. Ehmed-i Hani is another poet who is one of the golden rings of our country of civilization and has become the symbol of our literature. On this basis, Hani gave four works to the public. These are the works of Nûbihara Piçukan, Eqîda Îmanê, Mem û Zîn, and Dîwan. When these works are examined, the influence of the verses and hadiths is clearly seen. The aim of Ehmedê Hanî in these works is to make the next generations familiar with the Qur'anic elements. Mela i Bateyi is also one of the highlights of Classical Kurdish Literature. Bateti lived in the 8th century. He is a figure of science and literary that has found fame in religious sciences and literature. The most important feature of him is that he is a lover of the prophet Mohammad(p.b.h). He became famous with the name Mewlûda Bateyi and wrote in this context, many poems and odes. In this study, the works of these four literary geniuses adorned with art of quotation will be studied. It will seek for answer to the question of how and to what extent these figures reflect verse and hadith words as poetic art in their poems. In this context, verses and hadith-related poems will be examined in an academic language.