Hokand Hanlığı`nda bir Kırgız kadın general:Kurmancan Datka (1811-1907)

Abstract

XIX. yüzyılda Alay Hanışası unvanıyla bilinen, ömrü ve yaptığı etki ile Türkistan coğrafyasına mal olmuş, Türk tarihinin bilinen ilk kadın generali Kurmancan Datka'nın (1811-1907), hayatı ve siyasî faaliyetleri tezin konusunu oluşturmaktadır.Kırgız bir ailede bugünkü Kırgızistan'ın ikinci büyük şehri olan Oş'ta 1811'de dünyaya gelen Kurmancan, Türk Tarihinde Datka (General) unvanı ile taltif edilmiş bilinen ilk kadındır. Zamanın şartlarına göre iyi bir şekilde yetişmiş ve eğitim görmüş olan Kurmancan, Hokand Hanlığı'nda üst düzey görevli olan Alimbek Datka ile evlendikten sonra, Hokand Hanlığı'nda ve Kırgız halkının siyasetinde etkin bir konuma yükselmiştir. Eşi Alimbek Datka'nın öldürülmesinden sonra Güney Kırgızistan'daki Kırgızların liderliğini yapan Kurmancan Datka, Hokand Hanlığı'nın 1876'da Rusya'ya ilhak edilmesinden sonra, oğullarıyla birlikte Rus işgaline karşı mücadele etmiş, ancak dönemin ağır şartlarını göz önünde bulundurarak onlarla bir anlaşma yapmak zorunda kalmıştır. Böylece 1876 yılının sonundan 1990'lı yıllara kadar Güney Kırgızistan Rus hâkimiyeti altına girmiştir.Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için bu tezin birinci kısmında Türkistan'daki Hanlıklar Dönemi olarak adlandırabileceğimiz Hive, Buhara, Hokand Hanlıkları ve ayrıca Doğu Türkistan'daki Kaşgar Hanlığı ile ilgili bilgilere yer verilirken, ikinci kısımda Kurmancan Datka'nın Hayatı ve siyasi faaliyetlerine, üçüncü kısımda ise Rusların Orta Asya'yı işgali ve Kurmancan Datka'nın Rus emperyalizmine karşı verdiği İstiklal mücadelesine yer verilmiştir.Kurmancan Datka ile ilgili ülkemizde yeterli çalışma bulunmadığından genellikle Rusça, Kırgızca ve Özbekçe kaynaklar tercüme edilerek yararlanılmıştır. Ayrıca imkânlar dâhilinde Kırgızistan ve Özbekistan arşivlerinden istifade edilerek ilk elden bilgilere ulaşılmaya çalışılmıştır.

The life and political activities of Kurmancan Datka (1811-1907), the first known woman general in Turkish history, who was known with the title 'Alay Hanışası' in the XIX. century, impress the geography of Turkestan with her life and influence, constitute the subject of this thesis.Born in 1811 in Osh, the second largest city in present-day Kyrgyzstan in a Kyrgyz family, Kurmancan is the first woman known in Turkish history to have been given the title 'Datka' (General). After marrying Alimbek Datka, a high-ranking official in the Hokand Khanate, Kurmancan, who was well-educated and educated according to the circumstances of the time, rose to an active position in the Hokand Khanate and in the politics of the Kyrgyz people. After the annexation of the Hokand Khanate to Russia in 1876, Kurmancan Datka, who led the Kyrgyz in southern Kyrgyzstan after the murder of his wife Alimbek Datka, fought against the Russian occupation with his sons, but had to make a deal with them considering the harsh conditions of the period. Thus, from the end of 1876 until the 1990s, southern Kyrgyzstan came under Russian rule.In order to better understand the subject, the first part of this thesis contains information about the Khanates of Khanate, Bukhara, Hokand and also Kashgar Khanate in East Turkistan, while the second part covers the life and political activities of Kurmancan Datka, and the third part covers the Russian occupation of Central Asia and Kurmancan Datka's struggle for independence against Russian imperialism.