Osmanlı İmparatorluğu`nda Ayânlar ve bir Ayân ailesi olarak Kâtipzâde ailesi

Abstract

Osmanlı İmparatorluğu'nda XVI. yüzyıldan beri varlığı bilinen âyânların, özellikle 1683 Viyana bozgunundan sonra önemleri artmıştır. Başlarda basit belediye görevlerinde rol oynayan âyânlar, imparatorluğun taşrada merkezi otoritesinin sarsılması ile XVII. yüzyılın sonlarından itibaren etkili olmaya başlamışlardır. İmparatorluğun mali bunalım, Celâli isyanları, başıboş levendler ve eşkıyalarla uğraşmak zorunda kaldığı dönemde âyânlar veya yerel hanedanlar devlete taşrada yardımcı olmuş, aynı zamanda bu süreç ve yardımlar kendi varlıklarının devlet tarafından kabulünün de yolunu açmıştır.İmparatorluğun taşrada bulunan yerel güçlerinden biri haline gelen âyânlar özellikle XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kuvvet kazanmış, XIX. Yüzyılın ortalarına değin varlıklarını sürdürmeyi başarmışlardır. Timar sisteminin çözülüşü, iltizam sisteminin uygulanmaya başlaması ve mütesellimliklerin âyânların ellerine geçmeye başlaması ile taşrada güçleri artan âyânlar, halktan istenilen vergilerin toplanması, savaş dönemlerinde istenilen askerin ve zahirenin temini ve bölgelerde sorun çıkaran, huzursuzluğa neden olan eşkıyanın yakalanıp cezalandırılması için devlet tarafından görevlendirilmişlerdir.Giderek güçleri ve önemleri artan âyânlar ehl-i örf mensupları ile de anlaşarak reâyâdan haksız akçe toplamaya başlamışlar, savaş dönemlerinde devletin isteklerine bazen bahaneler sunarak bazense hiçbir neden belirtmeden kayıtsız kalmışlardır. Âyânlık müessesesi XVIII. yüzyılın ikinci yarısına kadar bazı istisnalar dışında devletin, taşrada otoritesinin devam etmesini sağlamış fakat yüzyılın ikinci yarısından itibaren kurum olarak yozlaşmaya başlamıştır.Âyânların etkili oldukları süreç boyunca Manisa'da Karaosmanoğulları, Sivas'ta Zaralızâdeler gibi her bölgenin öne çıkan bir âyânı veya yerel hanedanı olmuştur. Bu çalışmanın konusu olarak da İzmir'de etkili olan Kâtipzâde ailesinin faaliyetleri, halk ve devlet ile olan ilişkileri, devletin aileden talepleri ve aileye verdiği görevler, halkın, âyân olarak Kâtipzâdelerden memnuniyetleri ve şikâyetleri Osmanlı Arşivi belgeleri ışığında, objektif ve bilimselliğe uygun bir şekilde açıklanmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Âyân, İltizam, XVIII. Yüzyıl Osmanlı, İzmir, Kâtipzâde

`Ayans` whose presence is known in the Ottoman Empire since 16th century gained importance especially after the Vienna defeat in 1683. Ayans who firstly took roles in the municipal services began to be more effective from the end of the 17th century forward with the Empire's authority shaken in rural.At the time of economic depression and `Jelali revolts` when the Empire had to struggle with bandits, Ayans or local dynasties helped the state in rural and as a result, these paved the way for their presence by the state.Had become one of the local powers of the Empire in rural, Ayans gained power beginning from the second half of the 18th century and maintained their presence till the mid 19th century. After the manorial system collapsed, İltizam system came into effect and Ayans gained the local authority (mütesellimlik), Ayans were charged with some missions by the government such as collecting taxes, supplying soldier and crops at the time of war, catching and punishing the bandits who caused disorder.Cooperatively with the religious scholars educated in Madrasa (Ehl-i Örf), Ayans who had gained power and importance started to collect `Akça` from the people in an unjust way and also in war time, they were indifferent to the state's wishes sometimes by stating excuses and sometimes with no reason. With some exceptions, the institue of Ayans provided state authority in rural till the second half of the 18th century, but began to degenerate with the second half of the century.Throughout the time Ayans were effective, every region had its own Ayan ( local dynasty ) such as Karaosmanogulları in Manisa, Zaralızadeler in Sivas. As the topic of this work, in the light of Ottoman documents objectively and scientifically, the followings will be attemped to explain: The activities of Kâtipzâde family who had been effective in İzmir, their relationship with the people and the state, missions given to the family by the state and state's wishes from the family, People's pleasure and complaints from Kâtipzâde family as Ayan,Key Words: Ayans, Iltizam, 18. Century Ottoman Empire, İzmir, Kâtipzâde