Late ottoman modernist/rationalist discourses on Islam: Superstition, sufism and Şemseddin Günaltay

Abstract

This study attempts to sketch a general picture of the late Ottoman conceptualizations of Islam through the preliminary observation of the ideas of M. Şemseddin (Günaltay), an important intellectual and political figure of the Ottoman Second Constitutional Period (1908-1918). More specifically this thesis deals with why and how Şemseddin Günaltay devised an exclusionary rhetoric on Sufi orders and superstitions. In Şemseddin Günaltay's understanding of Islam, superstitions, folk beliefs and Sufi practices were represented as the ?other? of the imagined ?true Islam? as an essentialized and homogenized category. While the idea of ?true Islam? was thereby identified by Şemseddin Günaltay with the notion of ?natural religion? which was a product of the Western Enlightenment thought, it was streamlined as a rationalized, scientific and ?privatized? religion. In this regard, this study argues that Şemseddin Günaltay's conception of Islam was in some ways emblematic of the late Ottoman patterns to understand and define religion. Therefore studying Şemseddin Günaltay's discourse on true Islam is on the one hand useful to analyze how Islam was undertaken as an ambiguous and functional entity for various social ends like adjusting Islam to the necessities of the time or devising some Islamic reform projects. On the other hand this might contribute to draw at least a partial picture of the underlying transformations in cognitive codes of the late Ottoman intellectual life as well as the new meanings Islam acquired. In order to fulfill these goals, this thesis focuses on Şemseddin Günaltay's intellectual production during the Second Constitutional Period.

Bu araştırma Osmanlı İkinci Meşrutiyet Döneminin (1908-1918) önemli entelektüel ve politik simalarından olan M. Şemseddin (Günaltay)?ın fikirlerinin bir ilk incelemesi yoluyla geç Osmanlı dönemindeki İslam?ı kavramsallaştırma çabalarının genel bir resmini çizmeye çalışmaktadır. Daha özelde ise bu tez çalışması Şemseddin Günaltay?in niçin ve nasıl tarikatları ve hurafeleri dışlayıcı bir söylem geliştirdiğiyle ilgilenmektedir. Şemseddin Günaltay?ın İslam anlayışında, hurafeler, halk inanışları ve belirli tasavvuf pratikleri özselleştirilmiş ve homojenleştirilmiş bir kategori olan mütehayyel ?hakiki İslam? kavramının ?ötekisi? olarak resmedilmektedir. Böylece hakiki İslam fikri Şemseddin Günaltay tarafından Batı Aydınlanma düşüncesinin bir ürünü olan ?tabii din? nosyonu ile eşleştirilirken, aklileştirilmiş, bilimsel ve ?özelleştirilmiş? bir din olarak kurgulanmaktadır. Bu çalışma Şemseddin Günaltay?ın İslam kavramlaştırmasının belli yönlerden Osmanlı son döneminde İslam?ı anlama ve tanımlama biçimlerine emsal teşkil ettiğini iddia etmektedir. Bu nedenle, bu çalışmanın amaçlarından birini oluşturan Şemseddin Günaltay?ın ?hakiki İslam? söyleminin incelenmesi bir yandan İslam?ın nasıl muğlâk ve işlevsel bir hususiyet olarak, İslam?ı zamanın gerekliliklerine uydurmak veya bazı İslami sosyal reform projelerini hayata geçirmek gibi muhtelif sosyal amaçlar için deruhte edildiğini analiz edebilmek adına faydalı olacaktır. Öte yandan, Osmanlı son döneminde İslam?ın edindiği yeni anlamları ve entelektüel yaşantıda temelden gelişen birtakım bilişsel dönüşümleri kısmen de olsa resmetmeye katkı sağlayacaktır. Bu amaçlar doğrultusunda bu tez çalışması temel olarak Şemseddin Günaltay?ın İkinci Meşrutiyet Dönemi?ndeki entelektüel üretimine yoğunlaşmaktadır.