Türkmen şairi Şabende`nin `Gül-Bilbil` destanı

Abstract

Şabende, XVIII. Yy. Klasik Türkmen edebiyatının önde gelen şahsiyetlerinden biridir. XVIII. Yy. Türkmenlerin sosyal ve kültürel hayatında önemli değişikliklerin yaşandığı dönemdir. Bu zamana kadar konargöçer bir yaşam tarzını benimseyen Türkmenler, bu asrın ortalarından itibaren yerleşik yaşama geçmeye başlar. Bununla beraber bu yy. Türkmen edebiyatında sözlü kültürde yaşayan destanların yazıya geçirildiği görülür. Başta Andalıp olmak üzere pek çok şair Türkmen bahşılarının repertuarında bulunan destanları kendi üslupları çerçevesinde yazılı eser halinde kaleme alır ve böylece avtrlu destan adı verilen bir tür ortaya çıkar. Şabende'nin yazmış olduğu `Gül-Bilbil` adlı eser de bu özelliktedir. Çalışmamızın birinci bölümünde Türkmenistan Tarihi ve Türkmen destancılık geleneği, Şabende'nin hayatı ve eserleri ile, Gül-Bilbil destanı üzerine yapılan çalışmalar hakkında bilgi verdik. Türk edebiyatında kaleme alınan Gül Bülbül temalı eserler hakkında da genel bilgi verdik. İkinci bölümde, Türkmen destanlarının yapısı ve türleri ile halk hikayesinin tanımı verildikten sonra yapısal özellikleri açıklanarak, Türkmen bahşılık geleneği hakkında bilgi verilmiştir. Üçüncü bölümde halk hikayesi epizot yapısı verilmiş ve bu yapı Anadolu sahası halk hikayelerinden örnekler verilerek ortaya koyulmuştur. Dördüncü bölümde, bir önceki bölümde ortaya konulan epizot yapısından hareketle motifler çıkarılmış, halk hikayesi örneklerinden faydalanılarak incelenmiştir. Metinler bölümünde Gül-Bilbil destanının Kiril harfli orijinal metninden Latin harflerine aktarımı ve sonrasında Türkiye Türkçesine aktarımı verilmiştir. Sonuç bölümünde, aşk konulu destanî anlatmaların Türkiye sahasında halk hikâyesi, Türkmenistan sahasında ise destan başlığı altında verildiğini ifade ettik. `Gül-Bilbil` hikayesinin epizot ve motif yapısı bakımından Türkiye sahası halk hikayeciliği geleneği ile büyük benzerlikler taşıdığını tespit ettik. Özellikle kahramanın soylu bir aileden gelişi, kahramanın ailesinin çocuksuzluk problemi ile karşı karşıya kalması, kahramanların rüya yolu ile birbirlerine aşık olmaları, kahramana ad verilmesi, kahramanın olağanüstü varlıklar ile mücadeleler gerçekleştirmesi, Hızır – pir gibi kutsal kişilerin kahramana yardımcı olması ve kahramanımızın sevdiğine kavuşup kendi yurduna zaferle dönmesi gibi unsurlar Türk destan/halk hikayesi geleneğinin genel yapısı çerçevesinde `Gül-Bilbil` hikayesinde de görülmüştür. Bu da bize Türkmenistan sahasına ait olan bu eserin Türk Dünyası edebiyatı geleneği bağlamında müşterek bir kültür evreninin eseri olduğu sonucunu göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Şabende, Gül-Bilbil Destanı, Motif, Halk Hikâyesi, Epizot

Şabende is one of the leading characters of Classical Turkmen Literature of XVIII. century. XVIII. century is the period when important changes have occurred in the social and cultural life of the Turkmens. The Turkmens who have adopted a migrant settler-lifestyle until this time, started to become sedentary from the middle of this century. However, it is seen that the epics in oral culture in Turkmen literature were put down on paper in this century. Many poets, especially Andalıp, write the epics in the repertoire of Turkmen bahşıs within the framework of their own style and thus a type which is called avtrlu epic comes in sight. The work 'Gül-Bilbil' written by Şabende also has this feature. In the first part of our study, we provided information about the history of Turkmenistan and the tradition of Turkmen epic, the life and works of Şabende and works on Gül-Bilbil epic. We also gave general information about the works themed Gül-Bilbil written in Turkish literature. In the second part, after we gave the description of structure and types of Turkmen epics and folk story, we explained the structural features and gave information about the tradition of Turkmen bahşı. In the third part, the folk story episode structure is given and this structure is presented by giving examples from the folk stories of Anatolian area. In the fourth part, motifs were extracted from the episode structure revealed in the previous part and examined by using the folk story examples. In the text part, the transfer of Gül-Bilbil epic from the original Cyrillic letters to Latin letters and then the transfer to Turkish in Turkey. In the conclusion part, we have stated that epic stories about love is given under the title of folk story in Turkey and under the title of epic in Turkmenistan area. We have determined that 'Gül-Bilbil' story has great similarities with folk story tradition in Turkey in terms of episode and motif. Especially the elements such as that the hero comes from a noble family, the hero's family is faced with the problem of not having children, the heroes fall in love with each other through the dream, naming the hero, the hero struggles with extraordinary living creatures, holy person such as Godsend-father help to the hero and the hero comes together with his/her lover and returns to homeland with victory, were also seen in the 'Gül-Bilbil' story within the general structure of the Turkish epic/folk story tradition. This shows us that this work which belongs to Turkmenistan area is the result of the work of common cultural universe in context of Turkish World Literature tradition. Key words: Şabende, Gül – Bilbil Epic, Motif, Folk Tale, Episode