An archaeometrıcal ınvestıgatıon on provenance and technologıcal propertıes of seljuk perıod pottery from komana (Tokat)

Abstract

Komana (Tokat)'da gerçekleştirilen arkeolojik kazılarda, Selçuklu Dönemi'ne (12 – erken 14.yy) tarihlenen geniş bir dekorasyon çeşitliğine sahip çok sayıda sırlı seramik ile birlikte bisküvi pişirimli yarı-mamül seramikler ve üç-ayaklar ortaya çıkarılmıştır. Bu çalışmada, Komana'da üretilmiş ve ithal edilmiş seramik gruplarının tanımlanması, üretimde kullanılan kilin belirlenmesi ve üretim teknolojisinin anlaşılması için analitik teknikler kullanılarak örnekler analiz edilmiştir. Sırlı ve sırsız seramikler, yarı-mamül seramikler ve üç ayak parçalarından alınan örnekler ile toprak örnekleri optik mikroskop, XRD ve ICP-MS teknikleri kullanılarak analiz edilmiştir. Örneklerin kendi içlerinde elementlerin derişimlerine bağlı olarak gruplandırılması amacıyla, bağımsız örneklem t-testi, kümeleme analizi, temel bileşenler analizlerini içeren istatistiksel yöntemler kullanılmıştır.Seramik örnekleri mineralojik kompozisyon ve elementel derişimlerdeki farklılaşmaya göre altı gruba ayrılmıştır. Analiz sonuçları, sırlı seramiklerin büyük bölümünün Komana'da üretilmiş olduğuna işaret etmektedir. Yerel olarak tanımlanan sırlı seramik grubu ve kalıp yöntemi ile bezenmiş sırsız seramikler ve kaba kaplar arasındaki kompozisyon benzerliği sırsız seramiklerin de yerel kil kullanılarak ancak farklı reçete ve ısıl işlemlere tabi tutularak üretilmiş olduğuna işaret etmektedir. Yerel sırlı seramik hamurunun petro-mineralojik özelliklerindeki farklılıklar, üretim sürecinde kilin ayrıştırma ve fırınlama koşullarındaki farklılıklara işaret etmektedir. Az sayıdaki tek renkli turkuaz/firuze renkli sıra ve kireçli beyaz hamura sahip seramikler ithal olarak tanımlanmıştır. Toprak örneklerinin kimyasal ve mineralojik analizleri sırlı seramik hamurunun üretiminde kullanılmış en uygun kilin Yeşilırmak nehrinin alüvyonlarından elde edilmiş olabileceğini göstermektedir. Buradan alınan kil örneklerinin illit/mika, kalsit, quartz, feldspat ve hornblenden oluşan mineralojik kompozisyonları sırlı seramiklerinki ile örtüşmektedir. Bu tez, Komana'da üretilmiş sırlı seramiklerin hammadde kaynakları ve üretim teknolojilerinin belirlenmesinde arkeometrik yöntemlerin kullanıldığı ilk çalışmadır. Bu çalışma ile tanımlanan kompozisyon grupları geçmişte Karadeniz Bölgesi'ndeki ekonomik, politik ve kültürel etkileşimin anlaşılması amacı ile gelecekte yapılabilecek çalışmalara önemli katkı sağlayacaktır.

The archaeological excavation at Komana (Tokat) unearthed great number of pottery reflecting wide variety in decorations and archaeological evidences including biscuit-fired pottery and tripod stilts showing local production of glazed pottery dated back to Seljuk period (12 – early 14th centuries). In this study, analytical techniques were used to identify the local compositional groups and import wares in the pottery collection, the production technology of local pottery, and to locate the clay used for the production of pottery samples from Komana.The samples from the clay pastes of glazed and unglazed pottery, biscuit-fired pottery, tripods and soil samples were analysed with optical microscope, XRD and ICP-MS techniques. Statistical methods including two sample t-test, cluster and principal component analysis were carried out to identify the patterns in data produced from chemical analysis.Pottery samples were classified into six compositional groups based on the variations in their mineralogical and chemical compositions. The analysis results showed that majority of glazed pottery and local reference samples supported a single production in Komana. Compositional affinity between local group, unglazed moulded wares and coarsewares indicated that moulded wares were produced from same local clay source with different recipes and firing regimes. Observations of variations in the petro-mineralogical composition of local groups presented deviations in the clay paste due to the fractionation and firing parameters in the production process. Few samples of monochrome turquoise glazed pottery having calcareous paste were identified as import wares. Chemical and mineralogical analysis of soil samples showed that the most optimal clay for glazed pottery production is alluvial deposits from the banks of Yeşilırmak River. The mineralogical composition of the deposit from Yeşilırmak river consist of illite/mica, calcite, quartz, feldspar and hornblende overlaps with the paste of local glazed pottery.This thesis is the first study using archaeometrical analysis presented provenance and production technology of local glazed pottery of Komana. Compositional groups created with this study will contribute the prospective research focusing on understanding of regional economic, political and cultural interactions in Black Sea region.