Pazırık Halısın`dan 16. yy. sonuna kadarki dönemde dokunan hayvan figürlü halıların Türk halı sanatındaki yeri

Abstract

Orta Asya'da, çok geniş bir coğrafi alanda yaşayan Türkler, zor doğa koşullarında yaşamayı öğrenmiş ve doğa ile bütünleşmişlerdi. Sürdürdükleri göçebe yaşam tarzının bir gereği olarak hayvan besleyiciliği ve avcılıkla geçimlerini sağlıyorlardı.Bu durum çeşitli hayvanları çok yakından tanımalarına imkan veriyordu. Tüm bunlara Şamanizm, Naturizm, Totemizm gibi doğanın ön plana çıktığı dinleri benimsemeleride eklenince; avlarının bereketli olması, yetiştirdikleri sürüleri ve kendilerini vahşi hayvanların saldırılarından korumak için sihir ve tılsıma başvurmuşlardır. Güçlerine saygı duydukları ve aynı zamanda da korktukları hayvanların biçimlerini üzerlerinde taşıyarak bu hayvanlara özgü güç, çeviklik, hız gibi özelliklerin kendilerine geçeceğini sanmaktaydılar. Bu amaçla tüm bu hayvanların motiflerini; at koşum takımlarına, kemer ve tokalara, çadırların iç döşemesinde kullandıkları halı, kilim ve dokumalara vb. işlemişlerdir. Sonuçta oluşan bu hayvan üslubu, beraberinde hayvan fi¬ gürlü halıları da getirmiştir. Bu çalışmamızda konu aldığımız hayvan figürlü halılara ilk örneği Pazırık halısı oluşturur. Altayiarda M.ö. 3-2. yüzyıla ait beşinci Pazı- 88rık kurganından çıkarılan bu halı inceliği, motiflerin zenginliği ve kalitesiyle dikkati çeker.Bu örnekten sonra 14. yüzyıla kadar ki uzun zaman diliminde hayvan figürlü halı örneğine rastlanmamıştır. Ancak 14. yüzyılda ilk önce Avrupalı ressamların tablolarında görülmüş daha son¬ ra da orijinal örnekleri bulunmuştur. Bu halılarda genellikle zemin geometrik bölümlere ayrılıp içleri hayvan figürleriyle dolgulanır. önceleri tek tek hayvanların yeraldığı bu bölümler sonraları bir ağacın iki yanında birer kuştan oluşan kompozisyonlarla dolgu- lanmıştır. Bunun en tanınan örneği isveç'in Marby köy ki¬ lisesinde bulunan Marby halisidir. Daha sonraları ise mü¬ cadele halinde gösterilen çift hayvanlar görülür. Zümrüd- ü Anka ve Ejder mücadelesinin çok sık işlendiği bu grup halılara en güzel örneği italya'da bir kilisede bulunmuş olan Ming halısı oluşturur. Bunların dışında geometrik bölümlerin tamamen ortadan kalktığı ve hayvan figürlerinin yan yana veya kaydırılmış eksenler üzerinde sıralandığı halılarda vardır.Konya Mev- lana Müzesi'nde bulunan horoz figürlü halı ve Fustat'ta bulunan kuş figürlü halı örneğinde olduğu gibi. Ayrıca geometrik bölümlerin dışına hayvan figürlerinin yerleşti¬ rildiği orijinal halı örneğine de rastlanmıştır. Bu örnek Fustat'ta bulunan dört ayaklı hayvan figürlü halıdır. 89with the richness and quality of its motives. After this design there has not been found any animal figured carpet design in the long time period up to the 14th centuries. But, in 14th century it was firstly seen on the pictures of European painters then the original designs were found. In this carpets, generally, surface is separated by geometric sections and inside of them are filled with animal figures. At the beginning, in these sections the animals are taken place one by one, then, filled by compositions formed as a tree which has a bird on each side. The most famous design of this is the Marby Carpet in Marby Village Church in Sweden. Later, couple animals that are shown in struggle are seen. The Ming Carpet found in a church in Italy forms the most beautiful design of this group carpets in which the struggle of Phoenix and dragon widely used. Besides these, there are carpets on which the geometric sections are totally removed and the animal figures are arranged side by side or on slipped axis. As it is in hen figured carpet in Konya Mevlana Museum and the bird figured carpet design in Fustat. Further more, an original carpet design on which animal figures are put outside the geometric sections is found. This 92

Turks who l ive in Middle Asia, on a wide geographical area, have learned to l ive in hard natural conditions and they unified with nature. They earn their living from animal raising and hunting as a necessity of their nomadic life style. This situation lets them know animals well. Their appropriation to the religions in vrhich the nature take the most important place like Shamanism, Naturism, Totemism make them to apply magıc and talisman in order to have their huntings productive, protect the herd they raise and themselves from wild animal attacks. They bel ieve that facilities of that animals like power, guickness, speed could transfer to themselves by carrying the shapes of the animals whose power they regard and at the same time be afraid. For that purpose, they weave ali this animals' motives on horse harness equipments, belts and buckles, carpet, kilim and weavings ete. which are used to furnish the inside of tents. This animal style formed at the end brought animal figured carpets by itself. We took the animal figured carpets as the topic of our work and Pazırık Carpet was the first design of that carpets. This carpet refinement was taken out from the fifth Pazırık tomb that belongs to 3rd-2nd centuries B.C in Altays and draws attention 91with the richness and quality of its motives. After this design there has not been found any animal figured carpet design in the long time period up to the 14th centuries. But, in 14th century it was firstly seen on the pictures of European painters then the original designs were found. In this carpets, generally, surface is separated by geometric sections and inside of them are filled with animal figures. At the beginning, in these sections the animals are taken place one by one, then, filled by compositions formed as a tree which has a bird on each side. The most famous design of this is the Marby Carpet in Marby Village Church in Sweden. Later, couple animals that are shown in struggle are seen. The Ming Carpet found in a church in Italy forms the most beautiful design of this group carpets in which the struggle of Phoenix and dragon widely used. Besides these, there are carpets on which the geometric sections are totally removed and the animal figures are arranged side by side or on slipped axis. As it is in hen figured carpet in Konya Mevlana Museum and the bird figured carpet design in Fustat. Further more, an original carpet design on which animal figures are put outside the geometric sections is found. This 92design is the four-legged animal figured carpet that exists in Fustat. The animal design could make continue their existence until the end of 16th century and up to that date animal figured carpets are woven. From the end of 16th century the animal figures on Turkish Carpets began to disappear and the carpets on which the geometric motives dominate take place of them. Therefore, the animal figured carpets period which is risen from Ancient Turks' life style and believes finished. 93