Kaşkay Türklerinin tarihi

Abstract

examples of their poems were shown. Then, some examples of Qashqai folk literature were provided. ÖZET Bu tez giriş ve yedi bölümden oluşturulmuş, İran'da yaşayan Kaşkay Türkleri hakkında hazırlanmış kapsamlı bir çalışmadır. Çalışmada kaynaklar çoğunlukla İran kaynaklarından Farsça olarak yazılmış eserlerden ve yabancı dillerden Farsçaya çevrilmiş kaynaklardan yararlanılmıştır. Kaşkay Türkleri ile ilgili olarak ünlü Tükologlarca yazılmış orijinal yapıtlara ise ulaşmak mümkün olamamıştır. Farsça eserlerde bilimsel objektiflik dışında Kaşkaylar yalnızca İranlı bir halk olarak tanıtmış onların Türklüğüne pek değinilmemiştir. Tez de konu bilimsel objektiflik ölçülerine göre hareket edilmiş ve olabildiğince gerçekler yansıtılmağa çalışılmıştır. GİRİŞ BÖLÜMÜNÜN ÖZETİ Tezin giriş bölümünde İran'da yaşayan Kaşkay Türklerinin tez konusu olarak seçilmesinin sebepleri ve yapılan çalışmalar hakkında bilgiler verilmiştir. Bu tezin hazırlanmasında takip edilen yol, karşılaşılan zorluklar ve konuyla ilgili olarak Türkiye'de yeterli kaynakların olmamasının meydana getirdiği sıkıntılar ve bilimsel karşılaştırmaların yapılmasındaki zorluklar nedeniyle ifade edilmeğe çalışılmıştır. Ayrıca bu bölümde Kaşkaylann toplu olarak yaşadığı güneybatı İran bölgesine Ağustos-Eylül 2000 tarihlerinde yapılmış olan gezi neticesinde tespit edilen gözlem sonuçlan ve elde edilen diğer veriler ayrıntılı olarak ifade edilmiştir. Bu gezide elde edilen yazılı, sözlü ve görsel nitelikli kaynaklar bu tezin yazılmasında ve yazılı kaynakların doğruluk derecelerinin anlaşılmasında çok önemli bir rol oynamıştır. Zira bizzat yerinde yapılmayan araştırmaların yazılı kaynaklarla sınırlı kalması, tarafsızlığı konusunda yorum yapılması mümkün olamayan kitap ve diğer yazılı kaynakların tekrarından ibarettir. Dolayısıyla yerinde yapılan incelemelerin sonuçlan bu konuyla ilgili olarak yazılan yerli ve yabancı kaynaklardaki saptama-larla karşılaştınlarak bu kaynakların doğrulan ne kadar yansıttığı, saptırma ve ya-mltma amacı taşıyıp taşımadığı ve ne niyetle hazırlandıklan daha iyi anlaşılacaktır. VIIITezin ana bölümlerini oluşturan kısımlarında ise konu başlığına uygun olarak ayrıntılı bilgiler aktarılmağa çalışılmıştır. 1. BÖLÜMÜN ÖZETİ KAŞKAY ADININ KÖKENİ ve KAŞKAY TÜRKLERİNİN SOY KÖKENİ Bilindiği gibi farklı Türk grupları yine farklı adlarla anılmaktadır. Bu adların oluşmasında tayfa, tire vb. sosyal yapı adlarının oluşma şekilleri etkili olmaktadır. Bazen bu adlandırmada en önemli ve güçlü tayfa veya tirenin adı bir Türk boyunun adı haline de gelebilmektedir. Kaşkay adım çağrıştıran coğrafi adlar, tayfa adlan, önemli olaylardan kalan am isimler ve halkın özelliklerini yansıtan adlardan oluşmuş olma ihtimali yüksektir. Kaşkay adı geçmişte dönemler itibariyle Kaşka, Kaçka, Kaşga, Kaçkaya vb. onlarca benzer ad geçmektedir. 2. BÖLÜMÜN ÖZETİ KAŞKAY TAYFA ve TİRELERİ Tezin ikinci bölümünde ise Kaşkay Türklerinin Tayfa ve Tire adlan aynştınlarak aynntıh bir şekilde ele alınmıştır. Yazılı kaynaklar kronolojik sıralama esas alınarak yazarlarına ve eserlere göre ayn ayn bütün tayfa ve Tirelerin adlan, sayılan aynntıh ve karşılaştırmalı olarak belirtilmiştir. Bu bölümde aynca tayfa ve tire adlannm anlamlan, kökeni ve adlandırma yöntemleri yine sistematik bir şekilde tasnif edilmiştir. Özetle tayfa tire ve diğer birimler adlarım ya önemli bir şahsiyetten (ki bu kişi o birimin saygın bir yaşlısı vb. biri olabilir), ya geldiği yerin adından, ya bağlı bulunduğu eski Türk tayfalannm adından ya da yaşadığı bölgenin coğrafi adlanndan ( ki bu ad bir dağ, dere, orman veya düzlük olabilir) almaktadır. Bu adların hepsinin ortak yönü tayfalarda olsun, bağlı tire ve bonkularda olsun bu adların hemen hemen hepsinin Türkçe olmalandır. 3. BÖLÜMÜN ÖZETİ GENEL OLARAK İRAN TÜRKLERİ ve KAŞKA Y TÜRKLERİNİN KONUMU Tezin üçüncü bölümünde İran'da yaşayan Türklerin İran coğrafyasında dağılımı ve bu Türk topluluklanmn yerel adlan beraber anlatılmıştır. Bu bölümde İran'da yaşayan Türkler ana başlıklar altında incelenirken Kaşkay Türkleri daha detaylı olarak Ele alınmıştır. Kaşkay Türklerinin coğrafi dağılımı, yaşadığı alanın IXsınırlan ve yüzölçümü, Kaşkay tayfalarının göç yollan (El Yolu) ile en önemli kışlak ve yayla bölgeleri aynntılı olarak açıklanmıştır. Aynca özellikle güneybatı ve merkezi İran'da yerleşik Türklerin yaşadığı kasaba ve köyler, bölgeler ve bağlı olduklan şehirler şeklinde aynntılı olarak isim isim verilmiştir. Bunun dışında Kaşkaylann en önemli Yaylak ve Kışlak bölgeleri detaylı olarak belirtilmiş, çeşitli harita ve resimlerle desteklenerek konu pekiştirilmeğe çalışılmıştır. 4. BÖLÜMÜN ÖZETİ KAŞKA Y TÜRKLERİNİN GENEL TARİHİ Kaşkay Türkleri umumi Türk tarihi ile paralellik gösteren, göçe ve bölge siyasetinden kaynaklanan olaylarla yönlenen bir tarihe dayalıdır. Kaşkay Türkleri bugün İran coğrafyasında yaşıyor olmalarına rağmen, tarih öncesi çağlarda Anadolu'da yaşayan Kaşkalar (Gaşkalar) ile de bağlan olabilir. Bunun doğruluğu ancak Kaşkalar'ın Türk olduklannın ispatı ile mümkündür. Kaşkay Türklerinin siyasi ve sosyal yapılarının kuvvetlenip bir varlık ve güç haline gelmeleri Türklerin İran'a hakim olmaları ile başlamaktadır. Özellikle Safeviler dönemi ile başlayıp, Afşarlar, Zendler ve Kaçarlar döneminde gelişen ve güçlenen Kaşkay Türklerinin önemli bir güç olduğu I.Dünya savaşı sırasında daha da iyi anlaşılmıştır. Bölgeyle yakından ilgilenen İngilizler Kaşkay Türkleri ile de yakından ilgilenmişler, onları bazen siyasi tavizlerle, bazen baskı ve şiddetle kontrolleri altma almak istemişlerdi. 5. BÖLÜMÜN ÖZETİ KAŞKAY TÜRKLERİNİN NÜFUSU Tezin beşinci kısmında Kaşkay Türklerinin nüfusu konusu irdelenmiştir. Öncelikli olarak dünden bugüne kadar ki Kaşkay nüfusu ile ilgili olarak gerek İran kaynaklan ve gerekse yabancı kaynaklann çeşitli yıllarda yapmış olduğu inceleme ve araştırma sonuçlan yıllara ve yazarlanna göre aynntılı olarak ele alınmış ve tablolar şeklinde gerek aile sayılan, gerekse kişi sayısı olarak yapılan tespitler kaynak gösterilmek suretiyle aynen yansıtılmıştır. Bu bölümde Kaşkay Türklerinin nüfuslannda meydana gelen azalma ve artışlann nedenleri üzerinde detaylı olarakdurulmuştur. Halkın göçebe yaşayışından kaynaklanan sağlıksız şartlar, bazı yıllar tarım ve hayvancılıkta meydana gelen verim düşüklükleri, kıtlık ve savaşlar nüfusun azalmasında önemli rol oynayan etkenlerdir. Keza ailelerde çok çocuk yapma geleneği de nüfusun artmasındaki en önemli etken olarak göze çarpmaktadır. Kaşkaylarda çok eşlilik hemen hemen yok denecek kadar az olup, aile yapıları tek eşliliğe dayanmakta, çok eşliliğe ise sıcak bakılmamaktadır. Nüfus hareketleri ile ilgili olarak gerek yerli gerekse yabancı kaynaklarda Kaşkaylarm nüfus miktarı ile ilgili olarak belirtilen rakamlarda çok büyük tutarsızlıklar olduğu göze çarpmaktadır. Bu tutarsızlıklar sayım tekniklerinin ilkelliğinden, göçebe hayatı süren Kaşkaylarm toplu olarak bir arada bulunamayışmdan ve yerleşik yaşayan Kaşkaylarm ise tespitinin mümkün olmamasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca ülkedeki etnik nüfus politikasında kişilerin sayımı milliyet esasına göre yapılmadığından sağlıklı bilgi elde etmek mümkün olamamaktadır. Ancak gene de eldeki veriler Kaşkay Türklerinin nüfusu hakkında belirli bir ölçüde fikir verecek düzeydedir. Nitekim gerek yerli, gerekse yabancı kaynaklar 1955 yıllarında Kaşkay Türklerinin nüfusunu 500.000-600.000 kişi olarak vermektedir. Bu hem birbirine en yakın rakamları ifade etmekte hem de en yüksek nüfusu belirtmektedir. Aynı yıllardaki İran nüfusana oranı yaklaşık % 3.5 olan Kaşkaylarm 2001 yılı itibariyle İran'daki nüfusu yaklaşık 2.5 milyondur. Yerleşik nüfusta hesaba katılırsa hayli yüksek bir rakama ulaşıldığı görülecektir. 6. BÖLÜMÜN ÖZETİ KAŞKA Y TÜRLERİNİN SÎYASÎ ve SOSYAL YAPISI Tezin altıncı bölümünde Kaşkaylarm siyasi ve sosyal yapıları hakkında detaylı bilgiler verilmiştir. Özellikle bütün göçebe Türk topluluklarında rastlanan örgütlü toplum yapısına Kaşkaylarda da rastlanmaktadır. Sosyal yapı çeşitli katmanlardaki boy ve oymak yapılanmalarından oluşmaktadır. Yaşanılan coğrafi bölgenin iklimi, yer altı ve yer üstü kaynaklan Kaşkaylarm ekonomik yaşantılarını şekillendirmektedir. Ağırlıklı olarak toprağa ve hayvancılığa bağh bir yaşam süren Kaşkaylar aynı zamanda Türklerin asker millet olma özelliklerine de sahiptirler. Büyük bir disiplin ciddiyeti ve ahlaki ilkelere bağlı toplum hayatı ile bugüne kadar varlıklarını devam ettirmişlerdir. Nispeten halka dayalı yönetim anlayışı ile hareket XIeden Kaşkaylarda El, Tayfa, Tire, Bonku, Beyle, Oba ve Aile şeklindeki katmanlar aynı zamanda birer yönetim birimleridir. Çeşitli şeklillerde kendi içlerinden seçtikleri toplum önderleri (Elhan, Elbeyi, Han, Kelanter, Kethüda, Aksakal ve Aile Önderi) Kaşkaylann siyasi yapılarının oluşmasında ve yaşatılmasında önemli roller üstlenmektedirler. Kaşkay Türklerinin sosyal ve siyasi yapılan esas itibariyle H.Ş. 1340 dan önceki (M.S. 1961) ve sonraki dönem diye ikiye ayrılmaktadır. H.Ş. 1340 ( M.S. 1961) dan önce geleneksel tayfa, tire vs. yapısı içinde yaşarken, bu tarihten sonra yapılan Toprak Reformu ile göçebe hayattan yerleşik hayata geçmeleri ile beraber yüzyıllardır yaşattıkları gelenksel yapılan da yavaş yavaş tarihe kanşmağa başlamıştır. Bugün İran'da yaşayan Kaşkaylann önemli bir kısmı yerleşik hayata geçmişler, sosyal ve siyasi yapılanndaki göreceli değişikliklere rağmen kimliklerini kaybetmemişlerdir. 7. BÖLÜMÜN ÖZETÎ KAŞKA Y TÜRKLERİNİN DİL ve EDEBİYA Tl Türkçe lehçeler içerisinde batı grubuna dahil olan Kaşkay Türkçesi Doğu Oğuz Türkçesi içerisindeki şubelerden biridir. Doğu Anadolu, Irak, Azerbaycan ve Horasan Türkçesi ile benzerlikler göstermektedir. Ancak ağırlıklı olarak Azerbaycan ve Anadolu Türkçelerinin kanşık bir kolu niteliğindedir. Bugün Kaşkay Türkleri Türkiye Türklerince de çok rahat anlaşılabilen an bir Türkçe konuşmaktadırlar. Sesler ve cümle yapısı itibariyle Azerbaycan Türkçesini andıran bu şive, birçok kelime ve deyişlerle de Anadolu Türkçesine de benzemektedir. Kaşkay Türklerinin kendine özgü bir edebiyatı olmakla beraber Azerbaycan Türkçesi edebiyatının özellikle de Fuzuli ve Hatayi'nin etkisini görmek mümkündür. Şiirleri, atasözleri ve diğer edebi eserleri ile ince bir zevk ve duygu yüklü olan Kaşkay Türk edebiyatımn en önemli özelliği `Asanak` denilen türüdür. XII

SUMMARY This thesis consists of introduction and seven parts, and is a broad study of Qashqai Turks living in Iran. The references were made mostly from works written in Persian and from translations of foreign sourses into Persian. The thesis was aimed to be written in a light of scientific objectivity and to reflect the reality. In the introduction part of the thesis, the reasons of selecting Qashqai Turks living in Iran as a subject of the thesis and the information about the studies were provided. Moreover, the results of the observations and other data gained during the visit to the South-west part of Iran, where Qashqai Turks live, in August- September 2000 were mentioned in details. In the first part of the thesis, different approaches related to the origins of the name `Qashqai` and of the Qashqai Turks were analyzed. In the second part, the information about the Qashqai Turks' tribes and sub divisions was provided, referring to the sources in a chronological order. In additon, the meanings of the names of these tribes were explained. In the third part, the geographical distribution of Turks living in Iran and then- local names were explained. However, special attention was paid on the geographical distribution of the Qashqai Turks. The forth part deals with the history of Qashqai Turks. After mentioning the history during the reigns of Safavids, Afshars, Zends and Qachars, their history and political attitudes towards the forces coming from both Iran and out of it during the First World War were described in a more detailed manner. In the fifth part of the thesis, the subject is the size of the Qashqai Turks' population. To find out the population of the Qashqai turks over time in a chronological order, the analysis of the information provided by the foreign and Iranian sources was made. Also, to find out the recent population of Qashqai Turks, the different methode was used. In the sixth part, the political and social structures of Qashqai Turks and the history of change of these structures were described. Finally, in the seventh part, the subject is the language and the literature of the Qashqai Turks. In this part, the famous poets of the Qashqai Turks and some VII