16. yüzyıl Osmanlı mezar ve mezar taşları (İstanbul)

Abstract

VI ÖZET İnsanlar, ölüm karşısında çeşitli inanç ve davranışlar geliştirmişlerdir. Kültürü oluşturan tüm unsurlarda görülmekle birlikte, mezar kültüründe bir toplumun geçmişteki inanç ve geleneklerinin etkisi daha fazla hissedilmektedir. Mezar ve mezar taşlan, geçmişi bugüne taşıyan kültürel, sanatsal, iktisadi ve siyasi birer belge niteliğindedir. Bu sebeple; bir döneme ait mezar kültürü inceleneceğinde araştırmanın o dönem ile sınırlandırılması yanlış bir tutum olacaktır. Araştırmamın konusunu; Osmanlı Mimarisi ve Sanatı'nın olgunluk dönemini yaşadığı XVI. yüzyıl İstanbul mezar ve mezar taşları oluşturmaktadır. İstanbul'un fethinden sonra büyük imar faaliyetlerinin başladığı merkezde, mezar ve mezar kültürünün de hem biçimselliği hem de süsleme programlan açışından gelişmelerin gerisinde kalmadığı görülmektedir. Bu çalışmamın amacı; bu merkezde günümüze dek pek araştırılmamış olan XVI. yüzyıl mezar ve mezar taşlarını biçimleri ve süslemeleri ile incelemek, XV. yüzyıl ile XVI. yüzyıl arasında var olan sürekliliğin ve etkileşimin tespitini yapmaktır.. Konu ile ilgili kaynak araştırmam aşamasında, mezar ve mezar taşlarının biçim ile süsleme özelliklerini doğrudan doğruya ele alan çalışmalara ulaşmam mümkün olmadı. Fakat Türk Süsleme Sanatı ve Türk Mimarisi ile ilgili yayınlardan, mezar kültürü hakkında yayınlanmış olan makale ve bildirilerden yararlandım. Çalışmamın asıl kaynaklan, görsel malzemeler olduğu için kaynak taramalarımı cami, türbe ve bazı semtlerdeki mezarlıklarda gerçekleştirdim. Alan araştırmasında izlediğim yöntem ise yer tespiti, fotoğraf çekmek, ölçüm yapmak ve kitabelerin okunması oldu. Yazıya aktarırken bu doğrultuda bir yol izleyerek, çalışmamı çizimler ve fotoğraflar ile destekledim.VII Elde ettiğim veriler doğrultusunda, mezar ve mezar taşlar ile ilgili biçimsel bir tipoloji oluşturdum. XVI. yüzyılda; Sanduka Tipi Lahitler, Çatma Lahitler ve yer mezarları olmak üzere üç farklı mezar tipinin uygulandığını tespit ettim. Mezar tiplerinin şahidelerini etkilediği, boyut ve biçim olarak mezarlar ile şahidelerinin paralellik gösterdiklerini gördüm. XVI. yüzyılda İstanbul şahidelerinde üç ayrı biçim söz konusudur ki bunlar; Sütun Biçimli Şahideler, Lahit ile Bütünleşen Şahideler ve Düz Şahideler olarak belirmektedir. Mezar ve mezar taşlarında görülen süsleme programları ve motif dağarcığı, dönemin diğer sanat dallan ile paralellik göstermektedir. Süslemede, naturalist üslupta bitkisel bezemeler döneme damgasını vurmuştur. Soyut bitkisel bezeme motifleri olan rumi, palmet, lotus gibi motiflerin kullanımı sürerken; gül, lale, karanfil, sümbül, yıldız çiçeği, ful, asma ve servi ağacı motifleri naturalist üslup ile bezemelere katılmıştır. Bozuldukları ve hızla yok edildikleri için, bir an önce tarihi mezar taşlarımızın mezarlıklardaki yerlerinin tespiti ile ifade ettikleri anlam ve kitabeleri üzerinde Sanat Tarihçilerinin çalışması gerekmektedir. ANAHTAR KELİMELER : Osmanlı, İstanbul, XVI. Yüzyıl, mezar, mezar taşları, lahit, sanduka.

VIII SUMMARY Human being has developed diverse beliefs and attitudes towards death. Although it is seen in all elements constituting a culture, the impact of the past beliefs and traditions are felt more deeply in grave culture. Graves and gravestones are cultural, artistic, economic and political documents carrying the past to today. That is why, when a grave culture of an era will be examined, limiting the research with its era, will be a wrong approach. The graves and gravestones of Istanbul in XVI. century - the era when Ottoman Architecture and Art attained their period of maturity - constitutes the subject of my research. It is observed that grave and grave culture did not remain behind the developments from the point of view of both formality and ornamentation programs in the center where the great activities of development and construction of public facilities started after the conquest of Istanbul. The aim of this study is to examine XVI. century graves and gravestones İn this center, with their forms and ornaments, which have not been examined much up to now, and to stabilize existing interaction and continuity between XV. and XVI. centuries. During my research of sources concerning the subject, I could not possibly access to the studie's directly treating the form and the ornament features of graves and gravestones, I, however, benefited form the publications concerning Turkish Ornamentation Arts and Turkish Architecture, as well as the articles and proclamations published about the grave culture. As the visual materials were the main sources of my research I materialized my source scannings in mosques, tombs and cemeteries located in some neighborhoods. The policies, I followed while carrying out the area research were stabilizing the location, measuring, reading the gravestones. When I came to the phase of writing, I chose a paralled way and supported my study with drawings and photographs.IX In the light of data 1 gathered, I formed a formal typology concerning graves and gravestones. I fixed that there were three types of graves applied in XVI. century, such as empty coffin type sarcophaguses, framework type sarcophaguses and ground graves. I observed that the graves had influenced their gravestones and former and the latter were from the point of view of dimension and style parallel to each other. There were three different types of gravestones in XVI. century Istanbul, such as gravestones in the form of a column, the ones integrating with the sarcophagus and plain gravestones. Ornamentation programs and motif richness seen on both graves and gravestones are parallel to the other branchs of art. In ornamentation, botanical ornaments in naturalist style marked the era. While discrete botanical ornamentation motifs such as rumi, palmet, lotus etc. have still been used, those of rose, tulip, clove, hyacinth, star flower, Arabian jasmine, vine and cypress had been used in ornaments with the naturalist style. As they had been deformed and quickly destroyed, experts of History of Art, should work on stabilizing the location of historical gravestones in cemeteries, the meaning they express and their writing as soon as possible. KEYWORDS : Ottoman, Istanbul, XVI. century, grave, gravestones, sarcophagus, empty coffin.