Türk İslam kitap sanatında lake cilt tasarımları

Abstract

ÖNSÖZUzakdoğu kökenli olan ve yüzyıllarca yıldır bilinen lâke tekniğinin en güzelörneklerinin Türk İslâm cilt sanatında verildiği bilinmektedir. Lâke tekniği; çekmece,kalemdan, yazı altlığı, mücevher kutusu, ok ve yay kuburları, mahfazalar gibi eserlerde deyaygın bir şekilde kullanılmıştır.Tezimizin konusu olan Türk İslâm sanatında lâke ciltler; tahta, mukavva, deri, kumaş,ebru ve murassa gibi cilt çeşitleri arasında önemli bir yere sahiptir. Daha önce, lâke cilt sanatıhakkında çeşitli makaleler ve bazı Osmanlı lâke ustaları hakkında tezler ve araştırmalarbulunmasına rağmen, Türk İslam lâke ciltleriyle ilgili geniş kapsamlı bir çalışmayapılmamıştır. Bu bakımdan tezimizin konuya açıklık getiren bir ön araştırma olacağıinancındayım.Bana bu konu üzerinde çalışma fikrini verip, değerli yardımlarını ve sabrını bendenhiçbir zaman esirgemeyen kıymetli hocam Prof. Dr. Banu Mahir'e, araştırmalarımda kolaylıkgösteren Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi el yazma eserler sorumlusu Zeynep ÇelikAtbaş'a, Türk ve İslam Eserleri Müzesi Müdür Yardımcısı Şule Aksoy'a, SüleymaniyeKütüphanesi Müdürü Nevzat Kaya'ya, çizimler konusunda destek olan tezhip sanatçısı uzmanMebruke Tuncel'e, İngilizce çevirilerimde yardımcı olan Sancar Özer'e ve Oğuz Erten'eayrıca her türlü desteğiyle yanımda olan aileme sonsuz teşekkürü borç bilirim.Özlem İNAYİstanbul- Haziran 2006ÖZETTürk İslâm kitap sanatında lâke cilt tasarımlarının incelendiği bu tezde, lâke cilttasarımlarının gelişim süreci, dönemlere göre değişen tasarım üslupları ve dönemlerarasındaki etkileşimler belirlenmeye çalışılmıştır. Günümüze ulaşabilmiş en başarılı Türkİslâm lâke cilt örnekleri 15. yüzyıl sonlarına doğru Herat'ta hazırlanmıştır ve Timurludönemine aittir. Timurlulardan sonra Safevûler, Kaçarlar ve Osmanlılar döneminde lâke ciltsanatı büyük bir gelişme kaydetmiştir.Timurlular, hem kendisinden sonra hüküm sürecek olan Safevûlerin sanatını etkilemişhem de siyasû ilişkiler sonucu Osmanlı sanatına da etkide bulunmuşlardır. Timurlu dönemilâke cilt kaplarının özelliği olan siyah zemin üzerine altınla boyanan kıvrım dallar, rumû, bulutve stilize çiçekler, klâsik salbekli şemse ve köşebent düzeniyle 16. yüzyıl başında Safevû veOsmanlı sanatlarında da uygulanmıştır. 16. yüzyıl ortalarından itibaren Safevûlerin ciltkapaklarında görülen minyatür tarzında bezemeler Osmanlı sanatını etkilemiştir. Aynıdönemde Osmanlı sanatında Şah Kulu ve Kara Memi adlı sanatçıların yarattıkları bezemeüsluplarının yansıdığı özgün lâke cilt tasarımları da yapılmıştır. Safevû sanatında ise, bolfigürlü av, meclis sahneleriyle efsanevi yaratık ve hayvanların bulunduğu orman temalıkompozisyonlar, 17. yüzyıl içlerine kadar lâke cilt tasarımlarında yer almışlardır.18. yüzyıl başlarında Osmanlı sanatında Ali Üsküdarû, Çakerû gibi lâke cilt ustalarının,klâsik üslupları dönemin sanat beğenisine uygun olarak yeniden yorumlayarak eski ile yeniyibuluşturan başarılı eserler ürettikleri görülmektedir. Bu dönemde hem Osmanlılar'da, hemİran'da hüküm süren Kaçarlar'da lâke cilt uygulamalarının popülerlik kazandığı ve Avrupasanatının etkilerinin yansıdığı hacimli ve perspektif denemeleriyle resmedilmiş çiçek dallarıve demetlerinden oluşan tasarımların ortaya konduğu da belirlenmektedir.Anahtar kelimeler: Lâke, Cilt, Timurlu, Safevû, Osmanlı, Kaçar.SUMMARY?DESIGNING STYLES of TURKISH ISLAMIC LACQUER BINDINGS?This thesis studies the development of several designings styles of Turkish Islamiclacquer bindings throughout different periods and it also tries also to enlighten the interactionof these different styles. The best lacquer bindings survived that survived until now are datingto the end of the 15th century and they are those which were executed in Herat during theTimurid period. After Timurids the art of lacquer bindings also gained an enormousdevelopment in the Ottoman period in Turkey and the period of Safavids and of Qajars inIran.Designing styles of Timurid lacquer bindings influenced their successor Safavidlacquer bindings and by the way of political affairs they had also an influence on Ottomanlacquer bindings. Gold glittered motives of curling branches, rumûs, clouds and stylizedflowers on black painted surface, which are special to the Timurid period lacquer bindings,were applicated in the early 16th century both in Safavid and Ottoman lacquer bindings withclassical lobed center piece and corner pieces compositions. Further, by the middle of 16thCentury, miniature-style ornamentations of Safavid lacquer bindings influenced Ottoman artof the period. İn the same era, some original lacquer bindings, designed with authenticdecoration styles were created by the Ottoman artists like Kara Memi and Shah Quli. On theother hand, in Safavid art, hunting and entertaintment scenes with abundent figures and forestthemed compositions with mythical creatures and animals took place among the designs ofthe lacquer bindings.At the beggining of the 18th century Ottoman lacquer masters like Ali Uskudarû andCakerû reinterpreted classical styles using them with the new trends. During this century,lacquer bindings gained popularity both in Turkey (Ottomans) and Iran (Qajars); under theinfluence of European art three dimensional flower branches and bouquets in which the artistshad experiments on perspective were displayed.Keywords: Lacquer, Binding, Timurid, Safavid, Ottoman, Qajar.KISALTMALARa.e. : Aynı esera.m. : Aynı makalea.t. :Aynı teza.y. : Aynı yazara.g.e : Adı geçen esera.g.m. : Adı geçen makalea.g.t. : Adı geçen tezB. : Bağdat Kitaplığıbkz. : BakınızC. : CiltÇiz. : ÇizimH. : Hazine KitaplığıİSAM : İslâm Araştırmaları MerkeziIRCICA : The Research Centre for İslâmic History, Art and CultureİÜK : İstanbul Üniversitesi KütüphanesiİÜEF : İstanbul Üniversitesi Edebiyat FakültesiKat. : KatalogLCGM : Lizbon Calouste Gulbenkian MüzesiNo. : Numaraöl. : ÖlümüR. : Revan KitaplığıRes. : ResimS. : Sayıs. : SayfaSK : Süleymaniye KütüphanesiTİEM : Türk İslâm Eserleri MüzesiTSMK : Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesiv. : varaky. : Yaprak

ÖNSÖZUzakdoğu kökenli olan ve yüzyıllarca yıldır bilinen lâke tekniğinin en güzelörneklerinin Türk İslâm cilt sanatında verildiği bilinmektedir. Lâke tekniği; çekmece,kalemdan, yazı altlığı, mücevher kutusu, ok ve yay kuburları, mahfazalar gibi eserlerde deyaygın bir şekilde kullanılmıştır.Tezimizin konusu olan Türk İslâm sanatında lâke ciltler; tahta, mukavva, deri, kumaş,ebru ve murassa gibi cilt çeşitleri arasında önemli bir yere sahiptir. Daha önce, lâke cilt sanatıhakkında çeşitli makaleler ve bazı Osmanlı lâke ustaları hakkında tezler ve araştırmalarbulunmasına rağmen, Türk İslam lâke ciltleriyle ilgili geniş kapsamlı bir çalışmayapılmamıştır. Bu bakımdan tezimizin konuya açıklık getiren bir ön araştırma olacağıinancındayım.Bana bu konu üzerinde çalışma fikrini verip, değerli yardımlarını ve sabrını bendenhiçbir zaman esirgemeyen kıymetli hocam Prof. Dr. Banu Mahir?e, araştırmalarımda kolaylıkgösteren Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi el yazma eserler sorumlusu Zeynep ÇelikAtbaş?a, Türk ve İslam Eserleri Müzesi Müdür Yardımcısı Şule Aksoy?a, SüleymaniyeKütüphanesi Müdürü Nevzat Kaya?ya, çizimler konusunda destek olan tezhip sanatçısı uzmanMebruke Tuncel?e, İngilizce çevirilerimde yardımcı olan Sancar Özer?e ve Oğuz Erten?eayrıca her türlü desteğiyle yanımda olan aileme sonsuz teşekkürü borç bilirim.Özlem İNAYİstanbul- Haziran 2006ÖZETTürk İslâm kitap sanatında lâke cilt tasarımlarının incelendiği bu tezde, lâke cilttasarımlarının gelişim süreci, dönemlere göre değişen tasarım üslupları ve dönemlerarasındaki etkileşimler belirlenmeye çalışılmıştır. Günümüze ulaşabilmiş en başarılı Türkİslâm lâke cilt örnekleri 15. yüzyıl sonlarına doğru Herat?ta hazırlanmıştır ve Timurludönemine aittir. Timurlulardan sonra Safevûler, Kaçarlar ve Osmanlılar döneminde lâke ciltsanatı büyük bir gelişme kaydetmiştir.Timurlular, hem kendisinden sonra hüküm sürecek olan Safevûlerin sanatını etkilemişhem de siyasû ilişkiler sonucu Osmanlı sanatına da etkide bulunmuşlardır. Timurlu dönemilâke cilt kaplarının özelliği olan siyah zemin üzerine altınla boyanan kıvrım dallar, rumû, bulutve stilize çiçekler, klâsik salbekli şemse ve köşebent düzeniyle 16. yüzyıl başında Safevû veOsmanlı sanatlarında da uygulanmıştır. 16. yüzyıl ortalarından itibaren Safevûlerin ciltkapaklarında görülen minyatür tarzında bezemeler Osmanlı sanatını etkilemiştir. Aynıdönemde Osmanlı sanatında Şah Kulu ve Kara Memi adlı sanatçıların yarattıkları bezemeüsluplarının yansıdığı özgün lâke cilt tasarımları da yapılmıştır. Safevû sanatında ise, bolfigürlü av, meclis sahneleriyle efsanevi yaratık ve hayvanların bulunduğu orman temalıkompozisyonlar, 17. yüzyıl içlerine kadar lâke cilt tasarımlarında yer almışlardır.18. yüzyıl başlarında Osmanlı sanatında Ali Üsküdarû, Çakerû gibi lâke cilt ustalarının,klâsik üslupları dönemin sanat beğenisine uygun olarak yeniden yorumlayarak eski ile yeniyibuluşturan başarılı eserler ürettikleri görülmektedir. Bu dönemde hem Osmanlılar?da, hemİran?da hüküm süren Kaçarlar?da lâke cilt uygulamalarının popülerlik kazandığı ve Avrupasanatının etkilerinin yansıdığı hacimli ve perspektif denemeleriyle resmedilmiş çiçek dallarıve demetlerinden oluşan tasarımların ortaya konduğu da belirlenmektedir.Anahtar kelimeler: Lâke, Cilt, Timurlu, Safevû, Osmanlı, Kaçar.SUMMARY?DESIGNING STYLES of TURKISH ISLAMIC LACQUER BINDINGS?This thesis studies the development of several designings styles of Turkish Islamiclacquer bindings throughout different periods and it also tries also to enlighten the interactionof these different styles. The best lacquer bindings survived that survived until now are datingto the end of the 15th century and they are those which were executed in Herat during theTimurid period. After Timurids the art of lacquer bindings also gained an enormousdevelopment in the Ottoman period in Turkey and the period of Safavids and of Qajars inIran.Designing styles of Timurid lacquer bindings influenced their successor Safavidlacquer bindings and by the way of political affairs they had also an influence on Ottomanlacquer bindings. Gold glittered motives of curling branches, rumûs, clouds and stylizedflowers on black painted surface, which are special to the Timurid period lacquer bindings,were applicated in the early 16th century both in Safavid and Ottoman lacquer bindings withclassical lobed center piece and corner pieces compositions. Further, by the middle of 16thCentury, miniature-style ornamentations of Safavid lacquer bindings influenced Ottoman artof the period. İn the same era, some original lacquer bindings, designed with authenticdecoration styles were created by the Ottoman artists like Kara Memi and Shah Quli. On theother hand, in Safavid art, hunting and entertaintment scenes with abundent figures and forestthemed compositions with mythical creatures and animals took place among the designs ofthe lacquer bindings.At the beggining of the 18th century Ottoman lacquer masters like Ali Uskudarû andCakerû reinterpreted classical styles using them with the new trends. During this century,lacquer bindings gained popularity both in Turkey (Ottomans) and Iran (Qajars); under theinfluence of European art three dimensional flower branches and bouquets in which the artistshad experiments on perspective were displayed.Keywords: Lacquer, Binding, Timurid, Safavid, Ottoman, Qajar.KISALTMALARa.e. : Aynı esera.m. : Aynı makalea.t. :Aynı teza.y. : Aynı yazara.g.e : Adı geçen esera.g.m. : Adı geçen makalea.g.t. : Adı geçen tezB. : Bağdat Kitaplığıbkz. : BakınızC. : CiltÇiz. : ÇizimH. : Hazine KitaplığıİSAM : İslâm Araştırmaları MerkeziIRCICA : The Research Centre for İslâmic History, Art and CultureİÜK : İstanbul Üniversitesi KütüphanesiİÜEF : İstanbul Üniversitesi Edebiyat FakültesiKat. : KatalogLCGM : Lizbon Calouste Gulbenkian MüzesiNo. : Numaraöl. : ÖlümüR. : Revan KitaplığıRes. : ResimS. : Sayıs. : SayfaSK : Süleymaniye KütüphanesiTİEM : Türk İslâm Eserleri MüzesiTSMK : Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesiv. : varaky. : Yaprak