Tanzimat`tan Cumhuriyet`e bursa`da mimarlık ortamı

Abstract

19. yüzyılda Osmanlı Devleti'nin gerçekleştirdiği ıslahat hareketleri, idari, mali ve sosyal politikalar dışında fiziksel açıdan kentleri ve toplumu şekillendirmeye başlayan bir takım gelişmeleri de bünyesinde barındırmıştır. Osmanlı Coğrafyasında, çağın ihtiyaçlarına cevap veremez hale gelen ve eskiyen kurumların yerine, yenilikçi bir anlayışla yeniden düzenlenecek olan idari örgütlenme için çıkarılan yeni nizamnameler, oluşturulan yeni kurumlar ve vilayetlere atanan yeni yöneticiler, bu şekillendirme sürecinin ana aktörleridir. Bu süreçte başkentin dışında, taşradaki kentlerde yoğun bir bayındırlık ve imar faaliyetlerine girişilmiştir. 19.yüzyıl Bursa'sı da bu faaliyetlerin Osmanlı Coğrafyasında hızlı bir şekilde başladığı ilk kentlerden biri olmuştur.Tanzimat'tan Cumhuriyet'e kadar uzanan süreçte, Bursa'nın mimarlık ortamına Tanzimat'ın yenilikçi politikaları dışında etki eden en büyük faktör, şüphesiz kenti 1855 yılında harabeye çeviren depremler olmuştur. Bu depremler sonrasında şehrin büyük bir yıkıma uğraması, bir bakıma Bursa'nın yeniden imar edilmesinin zorunlu sebebidir. Nitekim Tanzimat'ın yeni düzenlemeleri bu süreçte Bursa'da uygulanmaya başlanmış; kente atanan idareciler bayındırlık ve imar faaliyetlerini çağın gereklerine uygun bir şekilde yürütmeye çalışmışlardır. Hüdavendigar Vilayeti dahilinde 19.yüzyılın ikinci yarısından itibaren yoğunlaşan imar faaliyetleri, dönemin mimarlık ortamına ışık tutacak nitelikte yapı üretimi, yapı üretimi kaynakları ve mimari örgütlenme örnekleri vermiştir. Bu çalışmada, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Bursa'da inşa edilen kamu, eğitim ve sağlık yapılarının seçilen örneklerinin plan şemaları, mimari üslupları ve süsleme özelliklerine değinilmiş, inşa süreçleri ve inşalarından sonra Cumhuriyet'e kadar olan zaman aralığında bu yapıların ihtiyaç duyduğu onarımlara yönelik gerçekleştirilen mimari faaliyetler ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Bu mimari faaliyetler, dönemin ulaşılabilen kaynaklarından hareketle aktarılmaya çalışılmıştır. Çalışmada ele alınan dini mimari örnekleri kapsamında Bursa'daki selatin yapıları ile Tanzimat'tan sonra inşa edilen seçilmiş dini mimari örneklerinin, inşa ve onarım süreçleri ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Bursa merkezinde yürütülen onarım ve inşa faaliyetleri temelinde üretilen sivil ve dini yapılar için dönemin birinci el kaynakları kullanılmıştır. Araştırma sırasında başvurulan belgelerden hareketle, Bursa yapılarıyla ilgili yeni bilgiler ortaya çıkarılmıştır. Tez içerisinde ele alınan sivil ve dini yapılar hakkında; yapı üretiminde etkin olan isimler, mimar/mühendis/kalfalar; inşaatların mali kaynakları; dönemin yapı malzemeleri, çeşitleri ve üretim yerleri; yapı onarımı/üretimi noktasında yaşanan sıkıntılar ve karşılaşılan zorluklar; Bursa mimarlık bürokrasisinin yapı üretimi/onarımı işlerindeki refleksleri ve nitelikleri; yerel basının kentte yürütülen inşaatlar özelinde Bursa mimarlık ortamına ayna tutuşu, ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Çalışmada Başkanlık Osmanlı Arşivi'nden elde edilen kurumlar arası yazışmalar, raporlar, keşif defterleri, plan ve krokiler, tezin yazımında birinci el kaynaklar olarak kullanılmıştır. Bursa Salnameleri, Seyahatnameler, Gazeteler, Fotoğraf ve Gravürler de, metinleri destekleyen diğer kaynaklar olarak değerlendirilmiştir.

The reform movements of the Ottoman State in the 19th century also contained several improvements which initiated the shaping of the cities and the society in physical terms, apart from the administrative, financial and social policies. In lieu of the superannuated and outdated institutions in the Ottoman Geography, the main actors of this shaping process were novel administrative regulations to be reformed by a contemporary insight, modernized institutions, and newly assigned administrators. During this period, aside from the capital, provincial cities as well went through an intensive public works and reconstruction process. The 19th century Bursa too, became one of the earliest cities that these activities commenced in the Ottoman Geography. Undoubtedly, during the period from Tanzimat till the Republic, the most primary factor influencing the architectural environment of Bursa following the reformist policies of Tanzimat was the series of earthquakes which devastated the city in 1855. The colossal destruction of the city after these earthquakes was the compelling basis for the reconstruction of Bursa. Indeed, the new regulations proceeded to be put into practice and the assigned administrators made efforts to carry out the public works and reconstruction services in accordance with the contemporary conditions. The reconstruction activities increased as of the second half of the 19th century in the city of Hudavendigar, reflecting illustrations of construction production, construction production resources and architectural organization, thereby giving light to the architectural environment of the period. The purpose of the current study is to present the architectural schemes, styles and ornamentations of the selected samples of the state, education and healthcare buildings that were constructed in Bursa from Tanzimat to Republic, as well as to put forth the architectural activities carried out for the restorations needed during and after the construction processes till the Republic Era. These architectural activities were displayed based upon the accessible resources of the era. The study also aims to put forward the construction and restoration processes of the selatin (constructed by Ottoman Sultans and his family) buildings and the selected religious architectural building samples that were constructed in Bursa after Tanzimat. The first-hand original resources of the era have been referred to for the civil and religious buildings which were constructed and restored in Bursa from Tanzimat to Republic. New information was obtained concerning Bursa with regard to the referred documents during the research. The active figures in the construction production, the architects/engineers/master-builders, the financial resources of the constructions, the construction materials of the era, their types and places of production, the difficulties experienced in construction production/restoration, the reactions and qualifications of architectural bureaucracy in Bursa in relation to construction production/restoration, the mirroring of local press to Bursa architectural environment about the constructions in the city are introduced in relation to civil and religious buildings which are discussed within the scope of this study. The interinstitutional correspondences, reports, estimation registers, schemes and drawings obtained from Presidential Ottoman Archives are employed as the primary first-hand resources for the current study. Bursa chronicles, travel books, newspapers, photographs and gravures are also made use of to support the texts.