Kuruluşundan Tanzimat`a Osmanlı başkent mimarisinde eğitim yapılarının külliye kuruluşları içindeki yeri ve önemi

Abstract

ÖZETMimaride ibadet, konut, mezar, ticaret, sosyal ve eğitim yapıları kategorizasyonu: yapısal, biçimsel ve strüktürel tipolojilerden farklı olarak, temel parametresi işlevsellik olan bir tipolojik sınıflandırmayı ifade eder. İşlevsel tipolojik bir grup olarak eğitim yapıları, verilen eğitimin niteliğine ve düzeyine bağlı olarak bir alt gruba ayrılmış, her bir alt grup ise morfolojik özelliklerine göre ayrıca sınıflandırılmalara tabi tutulmuştur.Osmanlı mimarisinin temel işlevi eğitim olan yapıları: genel medreseler, ihtisas medreseleri (Darülhadisler, darülkurralar, tıp medreseleri), ve sıbyan mektepleridir. Asıl fonksiyonu ilgili kimselere kitap hizmeti sunmak olan kütüphaneler birincil işlevlerinin yanında eğitim faaliyetlerinin yürütüldüğü yerler olarak bilindiğinden birer eğitim yapısı olarak değerlendirilmişlerdir. Osmanlı mimarisinin başlangıcından itibaren yapı üretimindeki genel eğilimi, farklı fonksiyonel yapıların bir külliye oluşturacak şekilde bir arada tasarlanması yönünde olmuştur. Bu eğilimin bir sonucu olarak külliye kuruluşlarının işlevleri açısından dini, sosyal, ticari ve kültürel birer merkez; tasarımları açısından ise olgun mimari kompleksler haline gelmesi Osmanlılar döneminde olmuştur. Dini ve simgesel anlamlarına koşut olarak çoğunlukla külliyelerin merkezlerini teşkil eden camileri saymazsak, Osmanlı külliye mimarisinin en önemli ögeleri başta medreseler olmak üzere eğitim yapıları olmuştur. Bazıları günümüze ulaşmamış olsa da çoğu külliyede bir veya daha fazla eğitim yapısı mutlaka inşa edilmiştir. Öyle ki Fatih ve Süleymaniye gibi Osmanlı mimarisinin ikonları sayılan iki sultani külliye, öğretimin son derece planlı ve kademeli yapıldığı birer eğitim kampüsü olarak tasarlanmışlardır. XVI. Yüzyılın sonlarında başlayarak merkezini eğitim yapılarının teşkil ettiği külliyelerin inşa edilmesi ise bir gelenek halini almış, bu gelenek yaklaşık iki yüzyıl boyunca sürdürülmüştür.Geleneksel Osmanlı eğitim yapıları, Sanat Tarihi ve Mimarlık Tarihi alanlarında daha çok tekil yapılar olarak ele alınmış; plan, strüktür ve diğer yapısal özellikleri bakımından birçok araştırmacı tarafından çalışma konusu edilmişlerdir. Bu çalışmalarda Osmanlı eğitim yapıları plan şemaları, mekân düzenlemeleri, strüktürleri, dış kütle biçimlenişleri, inşa malzemesi ve teknikleri açısından irdelenmiş, gelişim süreçleri yorumlanmıştır. Bu tez çalışmasında ise Osmanlı başkentlerinde inşa edilen ve bir külliyenin fiziki bütünlüğü içinde yer alan eğitim yapılarının, bir bütünün parçaları olmaları durumları göz önüne alınarak incelenmiştir. Yapılan çalışmayla söz konusu yapıların, bütün içindeki mimari fonksiyonlarının neler olduğu, parça-parça, parça-bütün ilişkilerinin nasıl kurulduğu, bu ilişkilerin eğitim yapılarının mimari tasarımlarına nasıl etki ettiği sorularına cevap aranmıştır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Mimarisi, Eğitim Yapıları, Külliye, Medrese, Darülhadis, Darülkurra, Tıp Medresesi, Sıbyan Mektebi, Kütüphane

SUMMARYIn architecture, the categorization of religious buildings, domestic buildings, tombs, commercial buildings, social structures and educational buildings, different than formal and structural typologies, indicates a typological classification with its main parameter functionality. As a group of functional typology, educational buildings are also divided in sub-groups according to quality and the level of the education and each subgroup is also classified by structural specialities.The educational buildings of the Ottoman Architecture are: General Madrasah, Specialty Madrasah (Darülhadis, Darülkurra, Medical Madrasah) and Sıbyan Mektebi (Primary School). Although the libriraries are for providing books, as it is known that they also kept educational activities other than their primary mission, they are also considered as educational buildings.From the beginning of Ottoman Architecture general aim of architectural planning has been placing buildings with different functionality as building complexes (külliye) As a result of this aim in Ottoman architecture These fuctional buildings became religious, social, commercial and cultural centers and with the same reason they became developed architectural complexes.Other than the mosques which comprise the religious and symbolic centers- of a Külliye, the most important elements of külliye architecture are madrasah and other educational buildings. Although some of these educational buildings did not survive it is known from the sources that one or more educational buildings always existed as a part of Külliye. Two imperial complexes, Fatih and Süleymaniye which are counted as the icons of Ottoman architecture were even designed like educational complexes where the education is held gradually and integrated. From the end of the XVI Century it was started to build educational structures as central units of Külliye, this bacame a tradition and continued during two centuries.Traditional Ottoman educational structres were mostly studied as single units in art history and history of architecture. They have been subject of studies of many scholars by their plans, structures and other structural specialties. In these studies Ottoman educational structures were investigated by schema planning, space arrangment, structures, outer mass forms, construction materials and construction technics and their development process was discussedThe goal of this thesis is to investigate the educational structures built in Ottoman capitals as a part of building complexes, by focusing on their position as a part of whole Külliye. The thesis searches what these structures's architectural functions in Külliye were, how they were connected and related to other units of the building complexes, end how these fuctional specialities and connections with other units had an affect on the architectural design of educational structures.Keywords: Ottoman Architecture, Educational Buildings, Complex, Madrasah, Darülhadis, Darülkurra, Medical Madrasah, Sıbyan Mektebi, Library