Türklerde kaya resimleri ve mezar geleneği

Abstract

Tezimizde Türklerin kültürel birikimlerinin sonucunda oluşan ilk kutsal alanlar olarak nitelenen kaya resimlerinin ve mezarlık geleneğinin şekillenmesinde etkili olan dinler ve kültler incelenmiştir. Türk dünyasının farklı noktalarındaki kaya resimlerinin ve mezar geleneğinin maddi öğelerinden elde edilen görsel örneklerin ışığında Türklerin kutsal alanlarında tarihi bir derinlik ve kültürel bir bütünlük olduğu vurgulanmıştır.Tarihin akışını derinden etkileyen Türk boylarının göçlerinin bir sonucu kutsal alanlar olarak nitelendirdiğimiz kaya resimlerinin, kurganların, balbalların, mezar taşlarının ve türbelerin birçok farklı yerleşim yerlerine taşınması olmuştur.Yaşamın devamlılığını sağlayan öğeler, kültürel birikimler, Türk boy damgaları ve Türk runik harfli yazıtlar Gök Tanrı inancının önemli kutsal alanları olan kaya resimleri yüksek rakımlı dağ zirvelerinin özellikle doğu yönüne bakan taraflarına işlenmiştir. İlk mezarlıklar olarak nitelenecek kurganlar kaya resmi alanlarına yakın yerlerde bulunmuştur. Kurgan buluntuları arasında dağ keçisi, geyik, at, kurt, Türk boy damgalı ve Türk runik harfli yazıtlı maddi öğelerin yer alıyor olması kaya resimleriyle mezar geleneği arasındaki etkileşime işaret etmektedir.Türkler tarih boyunca birden çok dine mensup olmuşlardır; fakat kültürel hayatı etkileyen Gök Tanrı dini ve İslamiyet olmuştur. Din unsurunun yanı sıra Türklerde kutsal olarak kabul edilen Dağ, Atalar ve Ağaçlar kültleri kaya resimlerinin ve mezar geleneğinin şekillenmesinde etkili olmuştur.Kurgan ile başlayan mezar geleneği zaman içerisinde balballara, geyikli taşlara, damgalı ve yazıtlı anıt mezarlara dönüşmüştür. İslam öncesi döneme ait mezar geleneği kendine has özgünlüğünü koruyarak İslamiyet sonrasında üretilen mezar türlerinde kabir taşlarına çizilen damga, hançer-kılıç, ay yıldız, koçbaşlı taşlar, kümbetler ve türbelerde karşımıza çıkmaktadır.Tezimizde, yirmi farklı ülkeden yaklaşık seksen farklı şehirden sunulan görsel örneklerle Türk coğrafyasında İslam öncesi ve sonrası dönemlere ait olarak kutsal alanlarda yer alan mezar alanlarında bir bütünlüğün yer aldığı vurgulanmak istenmiştir.Anahtar Kelimeler: Kült, Kaya Resimleri, Mezar Taşları, Türbeler

In this thesis, religions and cults that are effective in shaping the rock arts and cemetery tradition which are described as the first sacred sites formed as a result of the cultural accumulation of Turks are examined. In consideration of the visual examples obtained from the rock arts at different points of the Turkic world and the material elements of the tomb tradition, it was emphasized that there is a historical depth and cultural unity in the sacred areas of the Turks.As a result of the migrations of the Turks tribes that deeply influenced the flow of history, the rock paintings, kurgans, balbals, tombstones and tombs, which we describe as sacred areas, have been moved to many different settlements.Elements that ensure the continuity of life, cultural accumulations, Turks tribe stamps and inscriptions with Turks runic letters, rock arts which are important sacred areas of the Tengri belief, are engraved especially on the east side of the high altitude mountain peaks. The kurgans which are described as the first cemeteries were found near the rock arts areas. Among the findings of Kurgans are the mountain goats, deer, horses, wolves, and material with inscriptions in Turks tribe and with Turks runic letters, indicating the interaction between the rock arts and the tomb tradition.Turks belonged to more than one religion throughout history; but the religion of Tengri and Islam has affected the cultural life. On the other hand, the element of religion, the cults of Mountain, Ancestors and Trees which are considered sacred in Turks were influential in shaping of rock arts and the tomb tradition.The tomb tradition that started with kurgan has turned into balbals, deer stones, and monumental tombs with stamps and inscriptions in the course of time. The tomb tradition belonging to the pre-Islamic period, while preserving its unique origin, emerges in the gravestones, dagger-sword, moon star, ramheaded stones, cupolas and shrines drawn in tombstones produced after Islam.In this thesis, it is aimed to emphasize that there is an integrity in the grave areas in the holy areas of the Turkic geography in the pre-and postIslamic periods in the Turkic geography with visual examples presented from about eighty different cities from twenty different countries.Keywords: Turks, Cult, Rock Arts, Tombstones, Shrines