Şark çıbanı hastalığının insanlar üzerindeki etkisinin azaltılmasına yönelik bir sistem dinamikleri modeli

Abstract

Bu tezin amacı vektör yoluyla bulaşan şark çıbanı hastalığının insanlar üzerindeki etkisinin azaltılmasına yönelik yeni metotlar ortaya koymaktır. Özellikle Türkiye'nin Doğu Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde görülen ve fakirlik, yetersiz beslenme, yetersiz sıhhi koşullar, ormanlık alanların tahrip edilmesi gibi risk faktörlerinden kaynaklanan bu hastalık tatarcık sinekleri tarafından insanlara bulaşmaktadır. Hastalığın insan üzerindeki etkilerinin azaltılmasında kullanılan evcil hayvanların son konakçı olarak rol aldığı zooprofilaksi etkisine ek olarak hastalığın yayılımının azaltılmasında tilapia balıklarının kullanımı da modele dâhil edilmiştir. Kemirgen, evcil hayvan ve insan gibi kanıyla beslenilen üç popülasyondan oluşan sistemin dinamik davranışı ve geri beslemeli döngüsel yapısı geliştirilmiştir. Önerilen model 1000 günlük bir zaman ufku boyunca simüle edilmiştir. Hastalığın yayılımında etkisi olan vektör ısırık oranları ile her bir tilapia balığı tarafından yenilen farklı larva sayıları için duyarlılık analizi yapılmıştır. Sonuçlar evcil hayvan sayısı ve her tilapia balığı tarafından yenilen larva sayısı arttıkça, R_0 ile ifade edilen ikincil vaka sayısı ve buna bağlı olarak hastalığın insan üzerindeki yayılımın azaldığını göstermektedir.

The purpose of this thesis is to search for ways in reducing incidence of vector borne disease called leishmaniasis on humans. Frequently encountered in East Mediterranean and Southeastern Anatolian region of Turkey due to risk factors including poverty, malnutrition, lack of sanitation and defrostration, leishmaniasis disease is transmitted by sandflies' (vector) bites to humans. In addition to the zooprophylaxis effect in which domestic animals acting as dead-end hosts are used to alleviate the incidence on humans, we also incorporate the tilapia fish population into the model to observe its effect in terms of relieving the vector bites on humans. We elaborate dynamic behavior and feedback loop structure of the system under study with three blood meal hosts: rodents, humans, and domestic animals. Proposed model is simulated throughout a period of 1000 days. We conduct sensitivity analysis by changing the rates of vector biting and the number of larvae eaten by tilapia fish which influence the transmission of the disease. Results indicate that basic reproductive number R_0 and its prevalence in humans decreases as the size of domestic animal and the sandflies larvae eaten by tilapia fish increases.