Mimarlıkta çevreye yabancılaşma ve Gümüşhane örneği

Abstract

ÖZET: Doğu Karadeniz bölgesi ve özellikle Gümüşhane mimari yapısıyla ilgimi çeken bir bölge olmuştur. Gümüşhane'de farklı mimari anlayışta yapılmış binaları aynı yerleşim çevresinde görmek olanaklıdır. Gümüşhane'nin mimari yapısındaki bu farklılaşma, Gümüşhane ve çevresinde araştırma yapmama neden olmuştur. Araştırmalar, `Mimarlıkta çevreye yabancılaşma` problemini ortaya çıkarmıştır. `Yabancılaşma` kavramı `benzerlerin arasında farklı olanı diğerleriyle ilişkilendirme durumu` olarak tanımlanır. Yabancılaşma, bir çevre içinde farklılaşma veya uyumsuzluk durumudur. Yabancılaşma, belirli bir çevre içinde; doğal, sosyal, kültürel ve fiziksel değişimlerin sonrasında gelişir. Değişim, önce yeni veya yabancı etkilerle çevrede farklılaşmaya, sonra çevre bu farklılaşmaya uyum sağlama yönünde gelişim gösterir. Değişim çevrenin gelişim sürecinde katalizör görevi üstlenir. Çevre ve insan sürekli etkileşim içindedir. İnsanın çevresiyle etkileşimi değişim, farklılaşma ve uyum sağlama yönünde hareket eder. `Çevre` insanın doğaya uyum sağlamak için yaptığı fiziksel ve düşünsel mücadelenin ürünüdür. Çevre, fiziksel (Doğal ve Mimari) çevre ve Kültürel çevre olarak karşımıza çıkar. Mimari çevre, yerleşim ve bina ölçeğinde, tasarlanmış fiziksel ve kültürel çevredir. `Mimarlık` belirli bir bölgede (doğal çevrede), belirli bir dönemde, bir toplum grubunun barınma gereksinimini karşılamak amacıyla oluşturduğu yapay çevredir. Yapay çevre (Mimarlık) insanın doğaya uyum sağlamak için oluşturduğu ikinci bir araçevredir. İnsan doğaya uyum sağlarken yarattığı yapay çevre (mimarlık) doğaya yabancılaşmaktadır. Doğanın topoğrafik çizgisini değiştirmekte ve ekolojik yapısını bozmaktadır. Mimarlık fiziksel olduğu kadar kültürel bir oluşumdur. Bu nedenle mimarlık bağlamında fiziksel ve kültürel çevre birbirinden ayrılmaz bir bütündür. `Kültür` insanın doğaya uyum sağlaması için yaptığı mücadele biçimidir. Mimarlık, insanın doğada oluşturduğu kültürün ürünüdür. Mimarlık belirli bir kültüre sahip, yaşadığı bölgenin doğal koşullarını kullanabilen toplum grubu tarafından oluşturulur. Mimarlık boşluğun kültürel bağlamda sınırlandırılması ile oluşan mekan kurma eylemidir. Mimarlık mekan, ve mekanı sınırlandıran elemanlardan oluşur. Mekanlar, mekan düzeni, mekanı sınırlandıran mimari elenmanlar ve biçimleri kültürün ürünüdür. Doğal, mimari ve kültürel çevre, yabancılaşma probleminin araştırılmasında esasları belirleyen kavramlardır. `Mimarlıkta çevreye yabancılaşma` var olan fiziksel ve kültürel çevreye uyumsuz- farklı mimari biçin> ve davranışlardır. Mimarlıkta yabancılaşma doğal, mimari ve kültürel çevreye yabancılaşma olarak incelenmiştir. `Mimarlıkta, Doğal çevreye yabancılaşma` yerleşim dokusunun veya bina kitlesinin konumuyla, biçim ve boyudan ile topografyaya uyumsuz olmasıdır. Mimari çevrede yoğun yapılanma ile veya bina kitlesinin bitki örtüsünde yarattığı tahriple doğaya yabancılaşır. IV.`Mimarlıkta, Mimari çevreye yabancılaşma` yerleşim ve bina ölçeğinde incelenmiştir. Mimari yerleşim ölçeğinde, yerleşim düzeniyle mevcut yerleşim dokusuna ve bina kitlesi biçim ve boyutlarıyla çevresindeki binalara yabancılaşır. Bina, yerleşim düzeninde, kitlesi ve mimari yapısı ile dış mekanlara uyumsuz olması söz konusudur. Sanayileşme sonrası dönemde mimaride kentsel dış alanların mekanlaşmaması, tarihi yerleşim düzenine yabancılaşmasına neden olmuştur. Bina ölçeğinde, plan düzleminde mekan biçimi ve düzeniyle (işlevsel); cephe düzleminde ise, mimari elemanların biçimi ve ifadesiyle mimari çevreye yabancılaşmaktadır. Mimari kültürel çevreye yabancılaşmaktadır. Kültürel çevre toplumun yaşam biçiminin, geleneklerinin süregeldiği ve kendine has değer yargılarına, davranış biçimine sahip toplumun biçimlendirdiği mimari yapının bulunduğu ortamdır. `Mimarlıkta, Kültürel çevreye yabancılaşma`, mimarinin bulunduğu çevrede yaşam ve davranış biçimine uyumsuz olmasıdır. Mimari topluma veya toplum mimariye yabancılaşmaktadır. Mimaride veya toplum yapısında meydana gelen değişimler yabancılaşmaya neden olmaktadır. Yoğun ve hızlı değişimin yaşandığı modern dönemde geleneklerin, bölgesel kültürün sürdürülememesi ve yerine çağdaş-evrensel kültürün tam olarak kurulamaması kültürel çevrede yabancılaşmaya neden olmaktadır. Kültürel çevreye yabancılaşma, yeni gelişen mimari çevreye uyum güçlüğüdür. Toplum ve birey hızla değişim gösteren çevresine uyum gösteremediği için kültürel ve mimari çevreye yabancılaşması toplumda ve mimaride kimlik sorunu oluşturmaktadır. Toplumsal kimlik sorunu kültürel değerlerin-tarihi varlıkların yok edilmesine, kültürel ve mimari çevrenin yozlaşmasına zemin hazırlamaktadır. Mimarlıkta çevreye yabancılaşmaya, sosyal, ekonomik ve kültürel değişimler neden olmaktadır. Mimari çevrede yabancılaşma, l6.yy da başlayan ve 18.yy da devam eden büyük toplumsal ve fiziksel yapıda değişimler sonucu gerçekleşmiştir. Mimarlıkta değişime kurumsal-mimarlı mimari ile başlayan süreçle kurumların, yasaların, siyasi kararların ve mimarın mimari çevrenin oluşumunda rol alması, biçimsel yaklaşımlar, ticari ve ekonomik faktörler, göçler ve teknolojik gelişmeler hız kazandırmaktadır. Gümüşhane ve çevresi bir model olarak alınarak, mimarlıkta çevreye yabancılaşma biçimi tezde açıklanan yöntem doğrultusunda incelenmiştir. Gümüşhane ve yer aldığı D.Karadeniz bölgesi yabancılaşmanın analiz edilebileceği koşullara sahiptir. Bu bölgede farklı mimari anlayışta yapılmış binalar bir arada bulunmaktadır. Öncelikle araştırma yapılan Gümüşhane kent merkezi ve çevresinde bulunan mimari yapı, gözlem, fotoğraf ve rölöveler ile analiz edilmiştir. Gümüşhane kent merkezinde çatılı konaklar ve düz damlı konutlar bulunmaktadır. Çatılı konaklar, ayrık yerleşmişlerdir. Mimarisi orta sofalı, simetrik-aksiyel gelişmiş plan, cephe ve kitle anlayışıyla inşa edilmiştir. Konaklar iki, üç katlı olması ve çatı içi kullanımı nedeniyle bir veya birden çok ailenin kullanabileceği kentsel nitelikli binalardır. Gümüşhane kent merkezinde bulunan Düz damlı konutlar orta sofalı-aksiyel gelişmiş benzer plan düzenine karşın asimetrik cephe anlayışına sahip, tek katlı kırsal nitelikli konutlardır. Gümüşhane yakın köylerinde, D.Anadolu (Bayburt-Erzurum) ve D.Karadeniz yüksek yerleşimlerinde yer alan binalar, orta mekan etrafında irrasyonel planlama anlayışıyla inşa edilmişlerdir. Binalar doğal ve yerleşim çevresinin koşullarına ve kullanıcının gerçek ihtiyacına uyumlu gelişmişler, biçimsel bir yaklaşımla inşa edilmemişlerdir.Gümüşhane kent merkezinde yer alan Çatılı konaklar bulunduğu mimari çevreye yabancılaşmaktadır. Mimarisinde biçimsel bir yaklaşım gözlenmektedir. Yerleşim ölçeğinde rasyonel geometrik (ortagonal) kitlesinin konumuyla, bölgenin eğimli topoğrafik yapısına yabancılaşır. Bina ölçeğinde plan ve cephe düzleminde simetrik- aksiyel mimari anlayışı çevre yerleşimlerde bulunan mimari yapıya yabancılaşmıştır. Çatılı konaklar bulunduğu çevrede toplumun kültürel yapısına- yaşam biçimine yabancılaşmaktadır. Tarihi kaynaklara dayalı bilgiler kullanıcıların çoğunlukla varlıklı azınlıklar olduğunu ve madencilik ve ticaretle uğraştıklarını yazmaktadır. Mimarisine kullanıcının sosyal, ekonomik ve kültürel yapısı yansımıştır. Bu nedenle konaklar içinde bulunduğu çevrede, toplumun yaşam biçimine (Sosyal, ekonomik ve kültürel yapısına) yabancılaşmıştır. Gümüşhane kent merkezinde bulunan konak mimarisinde çevreye yabancılaşma nedenlerini; bölgenin coğrafî konumu, doğu ve batı arasında ticaret ve ulaşım arteri üzerinde yer alması, doğal kaynaklarının bulunması, bölgenin ekonomik güçü-çekiciliği ve dış dünya ile ulaşım -iletişim olanakları oluşturmaktadır. Bu nedelerle farklı toplumların-kültürlerin ilgi alanı olmuştur. Tarihde zaman zaman saldın ve göçlerle karşılaşmıştır. D.Karadeniz bölgesi ve Gümüşhane 'nin mimari yapısı yabancı kültürel etkilerle doğal, mimari ve kültürel çevresine yabancılaşmıştır. Sonuçta, sosyal, kültürel ve fiziksel değişimler mimari çevrede yabancılaşmaya neden olmaktadır. Tezin amacı değişimlerin mimari çevrede yarattığı yabancılaşma biçimini ve nedenlerini saptamak, belirlenmesinde gerekli esasları ortaya koymaktır. Fiziksel ve kültürel çevrede yabancılaşmanın, toplum üzerinde yarattığı olumsuz etkileri belirlemektir. VI.

SUMMARY : The East Blacksea region and especially Gümüşhane had been a reagion that had taken my attention with its architectural structure. It is possible in Gümüşhane to see the buildings that were built with a different architectural understanding around the same settling area. The difference in the architectural structure of Gümüşhane has caused me to make a research around Gümüşhane. The researches that I have made had shown the problem of `Alieniattion to the environment in architecture.` The concept of `alienation` is defined as `the situation of relating the different one with the others among the same ones`. Alienation is a situation of differantiation or inharmony in an environment. `Environment` is a product of the physical and ideal struggle that the human being makes in order to be in conformity with the nature. We see environment as physical (Natural and Architectural) and Cultural environment. Architectural environment is the physical and cultural environment designed in the settlement and building scale. `Architecture` is an artificial environment that a society group founds in order to meet its shelter necessity in a specific region (natural environment). The artificial environment (Architecture) is the second inter-environment that the human being founds in order to conform with the nature. Architecture is a cultural formation as well as a physical one. `Culture` is the type of struggle that the human being makes in order to conform with the nature. Architecture is the product of the culture that the human being forms in the nature. Natural, architectural and cultural environment, are the notions determining the basis in the research of the alienation problem. `Alienation to the environment in architecture` is different-discordant architectural style and behaviors against the physical and cultural environment that is present. Alieniation in architecture has been searched as an alienation against natural, architectural and cultural environment. `Alienaition to the natural environment in architecture` is formed with the discordant location of the settlement structure or building group to the topography. `Alienation to the architectural environment in architecture` has been investigated in settlement and building scale. In the settlement scale, architecture alienates with the settlement arrangement, with the present settlement structure and the style, dimension of the building group. In the building scale, it alienates with the style and arrangement (functional) of the environment in the plan, and with the style and expression of the architectural elements in the frontage to the architectural environment. `Alienation to the cultural environment in architecture`, is the incorformity, and difference of the architecture in the environment that is present to the life and behavioral pattern. Since the society and the individual do not conform to their environment that is changing rapidly, problems of identification in the cultural and architectural environment are arised. Alienation to the cultural environment, the VII.difficulty to conform with the new developing architectural environment cause identity problems in the society and in the architecture. The alienation to the environment in architecture is caused by the social, economic and cultural changes. The alienation in the architectural environment had happened as a result of big changes in the social and physical structure that had started in the 16th century and that had continued in the 18th century. Changing in the architectural is fastened by the commercial and economic factors, migration and technologic developments, stylistic approaches and the institutions, regulations, political decisions and architects taking role with the process starting by the institutional-architectural architecture in the formation of the architectural environment. The style of alienation to the environment in architecture has been investigated by taking Gümüşhane and its environment as a model by way of the method explained in the thesis. Firstly the architectural structure present in the investigated Gümüşhane city center and its environment has been analised with photographs, releves and investigations. There are mansions with roofs and houses having flat roofs in Gümüşhane city center. The mansions having roofs present in the Gümüşhane city center are alienating to the environment that they are present. A stylisitc approach can be investigated in their architecture. They alienate to the inclined topographic structure of the region with their location and rational geometric (ortogonel) mass in the settlement scale. The symetric- actional architectural approach alienate to the architectural structure present in the envronment settlements, pla and frontage of the building scale. The mansions having roofs are alienating to the cultural structure and the rural life style of the society in the environment that they are present. The mansions have been alienated to the social style (social, economic and cultural structure) of the society in the environment that they are in. The reasons of alienation to the environment in the mansion architecture present in the Gümüşhane city center are the geographical location of the region, its location between the commercial and transportation artery of the west and east, its having natural resources, the regions economic power-its charming situation and its communication- transportation possibility to the outer world. Due to these reasons it became the area of interest of different societies. They sometimes aced migrations and attacks in the history. The architectural structure of the East Blacksea region and Gümüşhane have alienated to its natural, architectural and cultural environment with foreign cultural effects. As a result, cultural and physical changes cause alienation in the architectural environment. The aim of the thesis is to determine the causes and styles of alienation created by the changes in the architectural environment, to put forward the necessary basis in determing them and /p determine the negative effects that alienation in physical and cultural environment create upon the society.