Katip Çelebi`nin bilim ve eğitim anlayışı

Abstract

108 ÖZET Edebî bir şahsiyet ve XVII. yüzyılın en bariz siması olan Kâtip Çelebi, 'Bilim ve Eğitim Anlayışı' ile de çağının en mümtaz ferdidir. Gerek te'lif, gerek tercüme ve gerekse derleme eserleri ile Osmanlı düşünce hayatım etkilemiş ve yönlendirmiştir. Aklî bilimlerin lüzumuna-gerekliliğine inanır ve hayatın değişik safhalarında nasıl kullanılacağını gösterir. Kâtip Çelebi, sürekli olarak hem aklî, hem naklî bilimlerin birlikte, bir arada okutulması ve talebenin çift yönlü yetişmesini işler. Öğrenci (talebe)de olması gereken bir takım şartlar vardır, öğrenci, sağlam bir karakter sahibi olmalı; amacım-hedefini iyi belirlemeli; tembellikten uzak durmalı, sebat etmeli, iyi bir hoca seçmeli; bilimlerden, (fıtratına ve ilgisine göre) birisini seçmeli; yani umuma el atmamalı; ciddî ve himmet sahibi olmalı; not almayı alışkanlık haline getirmeli; âlet bilimlerde ve teferruatta boğulmamalıdır. Öğrenci kadar, öğretmenin (müderrisin) de bir kısım niteliklere sahip olması gerekmektedir. Öğretmen, hasbî olmalı ve yaptığı işe karşılık hiç bir menfaat beklememeli; öğrenciyi ilgi ve istidadına göre yönlendirmeli ve rehberlikte bulunmalı; sözü ve özü birbirine uymalı, içidışı bir olmalı; öğrenciye kaldırabileceği kadar yüklenmeli; ölçülü, sade ve tutumlu olmalıdır. Kâtip Çelebi, öğrenme ve öğretme yöntemleri üzerinde de durur: Eğitim- öğretim rasgele değil planlı, programlı olmalı; öğrenimde bilimler sıraya konmalı ve buna uyulmalı, yakından uzağa ve kolaydan zora doğru gidilmelidir, öğretmen ödül ve ceza hususunda dikkatli ve temkinli olmalıdır, öğretmen muhatabına göre konuşmalı; dersi nükte ve fıkralarla cazip ve çekici hale getirmelidir.109 Kâtip Çelebi, bilim ve eğitim anlayışı açısından çağının tek ferdidir. Kendi çağında onunla mukayese edebilecek çapta bir isim olmamakla beraber, dolaylı da olsa, Evliya Çelebi, Koçi Bey, Nabi ile ayrılan ve benzeşen yönleri vardır.

110 ABSTRACT Kâtip Çelebi, a literary dignity and the most popular person of XVII century, is a very distinguished individual of his time with his `Understanding of Science and Education`. He had a strong influence on the life of thought of the Ottomans and guided it by his translated, compiled, or genuine arts. He believed the necessity of rational sciences and showed how to implement them in various stages of daily life. Kâtip Çelebi continuously defended that both rational and narrated sciences should be taught together to let the students develop themselves in both. There are some characteristics that every student should possess: Students should have a strong character, set his/her goal very carefully, avoid himself from laziness, endure any difficulties, study under a good tutor, select only one branch of science according to his nature and interest, that is, should not deal with many at a time, be very serious and helpful, be accustomed of taking notes, and not overburden himself in details. Like a student, a tutor also should have some qualifications. He/She should be sincere and not expect any benefit in return to his/her efforts, should guide the students according to his/her interests and skills, should do what he/she says, that is, be steadfast, have a perfect personality, not expect more from a student than he/she can overcome, and should be simple and thrifty. Kâtip Çelebi also emphasises on the methods of learning and teaching. Education should be in a planned manner not casual, a schedule to be followed while teaching sciences should be arranged and this should strictly be fulfilled. One should go from near to far and from simple to complex. Tutor should be careful and very calm while reprimanding and rewarding, and should never forget that reward has always a stronger motivation than penalty. Tutor should know how to incline to the level of addressee, and add some humours and jokes to lessons to make them more exciting. Kâtip Çelebi is a unique dignity in his time considering the understanding of science and education. Although there is no other person as capable as himself in his time, there are some other scholars such as Evliya Çelebi, Koçi Bey and Nabi who have similarities and dissimilarities with him.