İşçilik maaliyetleri muhasebesi, planlaması ve kontrolü (işçilik maliyetleri araştırması ve uygulamadan bir örnek)

Abstract

ÖZ E T İşletme cesametlerinin büyümesi,, rekabetin artması ve iş hacmındaki gelişmeler, yöneticileri,, alınacak kararlarda, maliyet ve hasılat karşılaştırmalarından hareket ettirmektedir. Bu nedenle, işgücü veya işçilik maliyetleri diğer maliyet unsurlarında olduğu gibi, üretim faaliyetlerinin devamı süresince takibi ve kont rolü gereken bir faktör olmaktadır. Bu gereksinimin sağlanmasında zorunlu olan unsurlardan biri de uygun ve güvenilir bir. muhasebe ve maliyet muhasebesi sistem ve kontroluna sahip olmaktır'. Sanayiinin dinamik yapısı içerisindeki teknolojik gelişme» işgücünün örgütlenmesi ve toplu pazarlık sistemi, işçilik maliyetlerinin toplam maliyetler içindeki oranını etkilemektedir. Bu nedenle, işçilik maliyetlerinin sürekli bir kontrolü, ölçüm ve analizi gerekli olmaktadır. `İşçilik Maliyetleri, Planlaması ve Kontrolu( İşçilik Maliyetleri Araştırması ve Uygulamadan Bir örnek)`' adlı çalışmamızın amacı, işçilik maliyetlerinin en uygun ve güvenilir bir biçimde takibi, planlaması ve kontrolü için gerekli olan sistemi, muhasebe ve maliyet muhasebesi prensipleri içerisinde ortaya koymak; bu çerçeve içerisinde, işçilik maliyetlerinin uygun bir tanım ve tasnifini yaparak; bünyesindeki değişmeleri genel düzeyde ve işletme seviye sinde incelemektir. Çalışmamızın birinci bölümünde, genel olarak işgücü piyasa sı ve işçiliğin bedeli konuları ele alınarak; işgücü talep ve arzı, genel düzeyde ve Türkiye açısından ele alınmıştır. Ayrıca, ücretler ve verimlilik, ücretler, ve maliyet konuları üzerinde durulmuş tur. Ücret, artışları konusunda yapılacak araştırmalarda, genel fiat seviyesi ve işçilik verimi konularının gözden uzak tutulmaması gerekmektedir. İşçiliğin yüksek oranlı verimi, üretim birimi başına işçilik maliyetinin düşmesini sağlayabilecektir. İkinci bölümde, işçilik maliyetleri ve muhasebe işlemleri ele alınmıştır.. Bu bölümün birinci ayırımında işçilik maliyetlerinin işletme düzeni içerisindeki önemi üzerinde durulmuş; işçilik maliyetleri muhasebesinin amaçları, işletme organizasyonunda işçilik maliyetleriyle ilgili departmanlar arası ilişkiler belirtilmiş tir. Ayrıca, işçilik maliyetlerinin direkt, endirekt ve işçilikle ilgili diğer maliyetler olarak sınıflandırılması yapılmıştır. Bu- ii -. arada, teknolojik gelişmelerin direkt işçilik fonksiyonlarının azalmasına ve endirekt işçilik fonksiyonlarının artmasına yol açtığı görülmüştür. Diğer taraftan, toplu pazarlık sistemi ve yasal i gelişmeler, işçilikle ilgili diğer maliyetlerin artmasına yol açmıştır. Bu noktada bir önemli konu da, işçilikle ilgili diğer maliyetler arasında yer verdiğimiz kıdem tazminatı Ödemelerinin Türk Sanayiinde dikkati çekici bir ağırlık kazandığı olmuştur. Ayrıca, işçilik maliyetleriyle ilgili hesapların tek düzen hesap planı için deki yeri belirtilmiştir. İkinci bölümün ikinci ayırımında, işçiliğin miktarı( zaman) ve bedelinin(ücret ) hesaplanması ele alınmış, ücret sistemleri ü- zerinde durulmuştur. Bu arada, ücret bordroları hakkında geniş bilgi verilmiştir. Aynı bölümün üçüncü ayırımında, işçilik maliyetlerinin ima lâta yüklenmesi ele alınmış, finansal muhasebe ve maliyet muhasebe si açılarından yaklaşımlarda bulunulmuştur, İşletmelerin üretimlerine bağlı olarak uyguladıkları, sipariş veya safha maliyeti sistemleri içinde işçilik maliyetlerinin takip ve imalâta yüklenmeleri ayrıntılı olarak incelenmiştir. Bu arada, işçilik maliyetlerinin ayırımı ve takibinde özellik gösteren fazla çalışma primleri, boş geçen zaman, izin tatil ve ikramiye ödemeleri, harekete geçirme maliyetleri, yenileme ve düzeltme işçiliği, verimlilik primleri ve sosyal sigorta primi işveren hisselerinin maliyetlere intikali ve takibi konuları incelenmiştir. Ayrıca, endirekt işçilik maliyetlerinin ve işçilikle ilgili diğer maliyetlerin imalâta yüklenmesinde maliyet merkezleri itibariyle yükleme hadlerinin tesbiti ve zaman içinde gözden geçirilmesi gereği üzerinde de durulmuştur. Nitekim, teknolojik gelişmeye paralel olarak, zaman içinde, işletmelerin bazı maliyet merkezlerinde, daha önceki dönemlere göre, işçiliğin önemi azalmaktadır. Bu takdirde, bu maliyet merkezlerinde daha önce genel imalât maliyeti yükleme esası teşkil eden işçilik maliyeti veya saatlerinin, yükleme esası olarak kullanılmalarına son vermek gereği doğmaktadır. Aksi halde maliyet yükünün dağıtımında isabet sizlik olacakı maliyet merkezlerine, yüklenilmesi gerekli maliyetler den farklı tutarlar yüklenmiş olacaktır. Çalışmamızın üçüncü bölümünde, işçilik maliyetlerinin planlanması ve kontrolü konuları ele alınmış; standart maliyet sistemi içerisinde direkt işçilik, ücret ve zaman standartlarının, endirekt işçilik ve işçilikle ilgili diğer maliyetlere ait standartların tesbitine açıklık getirilmeye çalışılmıştır. Şüphesiz ücret stan-- iii - dardının tesbitinde toplu sözleşme düzeninin bağlayıcı etkileri olmaktadır. Bu nedenle, işçilik maliyeti farklarının ortaya konmasında değindiğimiz gibi, direkt işçilik ve kontrol edilebilir endirekt işçilik maliyetleri yönünden, üzerinde durulması gereken asıl fark `zaman`, yani `verim` farkı olmaktadır. Bu arada, endirekt işçilik maliyetleri ve işçilikle ilgili diğer maliyetler özelliklerine göre değişken veya sabit genel imalât maliyetleri arasında yorumlanmakta, değişken genel imalat maliyetleri arasında yer verdiğimiz endirekt işçilik için direkt işçilikteki ücret farkına paralel olarak harcama farkı hesaplanmaktadır. Sabit genel imalât maliyetleri için de, bütçe çerçevesi içerisinde ikili fark yöntemi ne göre harcama ve kapasite farkları, üçlü fark yöntemine göre de harcama, kapasite ve verim farkları hesaplanmaktadır. İşçilik maliyetleri fark analizinin asıl amacı, farkların nedenleri ve sorumluluk noktalarının tayinidir. Bu konu, özellikle kontrol edilebilir direkt ve endirekt işçilik farkları yönünden önem arzetmektedir. Bu aşamada, işçilik maliyeti raporlarının ha zırlanması ve yorumlanmasında sağlanacak sür'at ve isabetliliğin rolü gözden uzak tutulmamalıdır. Ayrıca» işçilik ücret bordrolarının hazırlanmasında olduğu gibi; fark analizleri ve işçilik maliyetleri raporlanmasında da elektronik bilgi işlem sistemlerinin ö- nemli katkıları olduğu şüphesizdir. Çalışmamızın dördüncü bölümünde, işçilik maliyetleri araştırması ve işçilik maliyetleri muhasebesi, planlanması ve kontrolü açısından, bir sanayii işletmesindeki uygulama ele alınmaktadır. Bu bölümün birinci ayırımında yer verdiğimiz işçilik maliyetleri araştırmasında; anket yöntemi kullanılmış ve İstanbul Sanayii Odasına bağlı olup, 100 f ün üzerinde işgücüne sahip 317 firma açısından sanayi dallarına bağlı olarak örnekleme yoluyla seçilen 100 firmaya gönderilen ve 30 firmadan alınabilen cevaplar değerlenmiştir. Anketten 1975 yılı itibariyle çıkarttığımız sonuçlara göre, cevap veren firmalarda, toplam 27.731 işçi çalışmakta olup, işçilik maliyetlerinin toplam maliyetler içindeki oranı, firmalar itibariyle % 4.7 ile % 47.6 arasında değişmektedir.. Ortalama oranı ise, % 21.8'dir. Diğer taraftan, Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planına esas olmak üzere, Çalışma Sorunları Özel İhtisas Komisyonu tarafından 1973 yılı için tesbit edilmiş olan aynı oran % 21. 5 'tir.- iv - İşçilik maliyetlerinin kendi içindeki dağılımı incelendiğinde, 30 firma `ortalaması olarak elde ettiğimiz sonuçların, direkt işçilik maliyetleri için % 36.46, endirekt işçilik maliyetleri için % 28.94 ve işçilikle ilgili diğer maliyetler için % 34.60 olduğu görülmüş tür. Bu noktada, işçilikle ilgili diğer maliyetlerin toplam işçilik maliyetleri içindeki oranı dikkati çekmektedir. Aynı oran, 1973 yılı itibariyle A.B.D. 'de % 32.7 olarak tesbit edilmiştir. Diğer taraftan, firmalarda kıdem tazminatı yükü dikkati çekici tutarlara ulaşmakta, ancak firmaların % 73'ünde bu konuda bir fon ayrılma yoluna gidilmediği görülmektedir. Firmaların, kontrol yönünden standart maliyet sistemi uygu lama oranları, % 23 olarak tesbit edilmiştir. Dördüncü bölümün ikinci ayırımında uygulamadan bir örnek olarak ele aldığımız Süzer A.S.'nde, işçilik maliyetleriyle ilgili işlem akışı, işletme içinde bir bütün olarak ele alınmış; işçiliğin direkt ve endirekt olarak ayırımı unvanlar itibariyle tesbit edilerek, işçilik ve işçilik maliyetleriyle ilgili hesapların işletme hesap planındaki yeri belirtilmiştir.. Bundan sonra, işçiliğin zaman ve ücretinin hesaplanması konusu ele alınmıştır. Şirkette, genel olarak zaman esasına göre ücret ödenmesine rağmen, dokuma safhası ile ilgili bölümlerde akord esasına göre ücret ödenmek tedir, Akord hesaplanmasına esas alınan faktör, tezgahlarda atılan atkı sayısı olmaktadır, Akord ücreti bazının hesaplanması, endüstri ilişkileri ve personel dairesi ile, endüstri mühendisliği departmanının işbirliği ile sağlanmaktadır. Ücret bordrosunun çıkartılması ve takibinden endüstri ilişkileri ve personel müdürlüğü ve aynı bölümde yer alan tahakkuk servisi sorumlu bulunmaktadır. Bordrolar, elektronik bilgi işlem merkezinde çıkartılmakta, ayrıca maliyet merkezleri itibariyle bordro özetleri hazırlanmaktadır. İşçilikle ilgili ilk muhasebe kayıtları tahakkuk servisinde bordro mahsup fişi kesilerek yapılmaktadır. Burada, işçiliğe ait tüm ödeme ve kesintiler `117.151 işçi ücretleri mutabakat hesabı`na alın maktadır. Daha sonra, kontrol muhasebesi departmanında, `117.151 işçi ücretleri muvakkat hesabı, işletme, idare ve satış fonksiyonu hesaplarıyla kapatılmaktadır. Üretimin üç saf hasının C iplik, dokuma, terbiye) yer aldığı işletme fonksiyonu hesaplarında işçilik maliyetleri safhalar itibariyle yüklenmektedir. Ayrıca, ikramiye, hafta tatili ve sosyal sigorta primi işveren hisseleri için karşılık hesapları kullanılmaktadır.- Y - Şirkette, direkt ve endirekt işçilik ayırımı yapılmakla beraber, direkt işçilik maliyetleri olarak tesbit edilen, ancak endirekt karakterli olan maliyet unsurlarının (fazla mesai primleri, ikramiyeler, hafta tatili, sosyal sigorta işveren hissesi, yemek payları) işçilikle ilgili maliyetler arasında gösterilip, genel imalât maliyetlerine dahil edilmeleri gerekmektedir. Ayrıca, şirkette genel imalât maliyetleri diye- bir hesap tutulmadığı görülmektedir. İşçilik maliyetlerinin üçlü bir tasnife tabi tutulması, kont rol yönünden, özellikle direkt işçilik maliyetlerinin gerçek toplamlarının elde edilmesinde yararlı olacaktır. Diğer taraftan, genel imalât maliyetleri hesabının kullanılması, masraf ve maliyet ayırımında yardımcı olarak bir etkendir. Toplam maliyetler içinde % 19.2' lik bir orana sahip olduğu görülen işçilik maliyetlerinin safhalar itibariyle kümülatif top lamlar halinde takibi yanında, her bir maliyet merkezi için ayrıntılı olarak izlenmesinde kontrol yönünden yararlar vardır». Şirkette genel bütçe çalışmaları yapılmakla beraber, standart maliyet sistemi uygulanmadığı görülmüştür. Maliyet merkezleri itibariyle fiili sonuçlarla bütçe rakamlarının karşılaştırılarak toplam farkların tesbiti yanında, özellikle işçilik maliyetleri için fark analizlerinin yapılması gerekmektedir.. Böylece, elde edileli toplam farkın nedenleri gerçekçi olarak elde edilebilecektir. Nitekim, dokuma dairesi için bir yaklaşım olarak hesapladığımız ücret farkı, lehte, verim farkı, aleyhte çıkmıştır. Bu noktada fark analizleri sayesinde, alınacak düzeltici kararlarda daha isabetli olunacağı unutulmamalıdır.. Şirketin yaptığı kıdem tazminatı ödemelerinin bir işçilik maliyeti olduğu noktasından hareket edilmeli, ayrıca, bu. tazminatlar için karşılık ayrılması veya fon tesisi üzerinde durulmalıdır.