Tarım toplumundan sanayi toplumuna geçişte iktisat politikalarının rolü (Türkiye: 1945-1967)

Abstract

TARIM TOPLUMUNDAN SANAYİ TOPLUMUNA GEÇİŞTE ÎKTÎSAT POLİTİKALARININ ROLO (TÜRKİYE: 1945 -1967) TEZ ÖZETİ Bu çalışma, çok yönlü bir süreç olan tarım toplumundan sanayi toplumuna geçişi belirli bir açıdan inceleme denemesi dir. Bu amacın gerçekleştirilebilmesi için, birinci kısımda geçiş sürecine ilişkin bir kavramsal çerçeve oluşturulmuş, ikinci kısımda ise bu çerçeve daraltılarak Türkiye'nin 1945- 1967 yılları arasındaki sanayileşme deneyiminin incelenmesine çalışılmıştır. Kavramsal çerçeve oluşturulurken, geçiş sürecini yönlendiren çeşitli etkenler gözönüne alınmıştır. Bunlar, ülke nin sanayileşme sürecinin başlangıcında veri kabul ettiği toprak büyüklüğü, doğal kaynak zenginliği, nüfus gibi kısa dönemde etkilenmesi ve değiştirilmesi mümkün olmayan etken lerdir. İkinci grup etkenler ülkenin içinde bulunduğu dış ilişkiler ve dünya konjonktürünün yansımalarıdır. Sanayileşme sürecini yönlendiren bir başka grup etken ülkenin iç dinami ğinin, sınıf ve güç dengelerinin sonuçları olarak karşımıza çıkar. Bu çalışmanın başlığından da anlaşılacağı gibi, sana yileşme sürecini yönlendiren ve bizim ağırlık verdiğimiz son etken bu süreçte uygulanan iktisat politikalarıdır. Bu çalış mada sanayileşme sürecini etkileyen etkenler arasında iktisat politikalarına en büyük ağırlığı tanımamıza karşın, politikaların oluşturulmasında ve etkilerini göstermede diğer üç grup etkenin belirleyici olduğunu yasdımıyoruz. Geçiş sürecini incelemek için iki kavramdan yararlan dık. Bunlardan birincisi sermaye birikimi modeli, diğeri ise sanayileşme s tratej isi ' dir. Sermaye birikimi modeli, sermaye birikiminde kullanılabilecek fonların ne şekilde ortaya çıkarılacağını, nasıl ve hangi alanlara yöneleceğini, birikimin yükünü kimlerin çekeceğini, birikimi kimlerin gerçekleştire-- 11 - ceğini belirleyen bir seçimdir. Sanayileşme stratejisi ise, bir birikim modeli etrafında şekillenen iktisat politikaları bütünüdür. Bu çalışmada bu iki kavramı geliştirmeğe çalışır ken, aynı zamanda ikisinin arasındaki bağları da kurmayı amaç lıyoruz. Tarım toplumundan sanayi toplumuna geçişin çok önemli bir yönü, sanayileşmenin finansmanı için kaynakların tarım kesiminden sanayie çekilmesidir. Bu olgu çalışmamızda sermaye birikimi modelini ve sanayileşme stratejisini şekillendiren baş Sge olarak yer almaktadır. Sanayileşmenin finansmanı, ön ce düalist modellerin yardımıyla reel fonlar, yani tarımdaki ürün ve işgücü fazlaları olarak ele alınmaktadır. Ancak ger çek bir ekonomide sanayileşmenin finansmanının yalnızca reel fonlar açısından incelenmesi yetersiz kalmaktadır. Bu yüzden reel fonların nakdi fonlara dönüşmesinin irdelenmesi gerek mektedir. Bu konu tarımdan artık aktarımı başlığı altında iş lenmiştir. Çalışmada tarımdan çeşitli artık aktarımı yöntem lerinin sanayileşme sürecine nasıl değişik yönler verebilece ği incelenmiştir. Sanayileşmenin finansmanında nakdi fonların ele almı şı iktisat politikalarını devreye sokmaktadır. Bu çalışmada iktisat politikaları sanayileşme stratejisi etrafında şekil lenen bir uygulamalar bütünü olarak ele alınmıştır. Yani, ik tisat politikaları sanayi kesiminin gelişmesini sağlayan, be lirli bir yapı ortaya çıkaran ve birbirleriyle tutarlı olan bir bütündür. Tezimizde bugünün gelişmekte olan ülkelerinin izledikleri başlıca iki strateji olan içe-dönük sanayileşme ve sanayide uzmanlaşma stratejilerine geniş olarak yer veril mekte, bu stratejilerin ne çeşit sermaye birikimi modellerine tekabül ettiği ve tarımdan artık aktarımın stratejiyi nasıl şekillendirdiği incelenmektedir. Tezimizin ikinci kısmında 1945-1967 yılları arasında Türkiye'nin tarım toplumundan sanayi toplumuna geçişte aldığı yol, çizilen bu çerçeve ışığında değerlendirilmektedir. Bu yıllar arasında içe-dönük sanayileşme stratejisinin ve onunxıı - dayandığı sermaye birikimi modelinin yavaş yavaş tamamlandığı ve yerine oturduğu düşünülmektedir. Dönem sonu, sanayileşme sürecinde bir aşamanın sonu değildir, bu dönem sonunda tarım kesiminin kaynakları halâ önemlidir. Ancak 1967 yılında içe dönük sanayileşme stratejisi oluşumunu tamamlamış, bundan sonra 1980'lere kadar bu model geçerliliğini korumuştur. Birinci kısma paralel olarak, 1945-1967 döneminin ekse nini tarım kesiminin, sanayileşmenin finansmanına yaptığı kat kı oluşturmaktadır. Bu konuyla ilgili olarak ilk önce söz ko nusu dönemde tarım kesiminde bir artık yaratılıp yaratılmadı ğı ve yaratıldı ise bunun boyutlarının ne olduğu araştırıldı. Bundan sonra tarım-dışına çekilen artık için bir ölçme dene mesi yapıldı. Buna göre, tarım kesiminin artığının büyüdüğü ve tarım-dışına çekilebildiği zamanlarda ekonominin de normal büyüme sürecinde yol aldığı, buna karşılık tarımsal artığın daraldı ğı ve tarım-dışına çekilemediği durumlarda sermaye birikimi nin kesintiye uğradığı veya birçok çarpılmalar pahasına uygu lamaya konulan iktisat politikalarının gündeme geldiği ortaya çıkmıştır. Başka bir deyişle, tarımdan artık aktarımı sermaye birikimi sürecini etkileyen anlamlı bir değişken olarak ça lışmamızda yer almıştır. 1945-1967 dönemini sermaye birikimi sürecindeki dönüş lere, aşamalara göre belirlenmiş alt-dönemler halinde incele dik. 1945-1949 yılları arası hazırlık dönemi, 1950-1953 arası liberal dönem'dir. Tarımsal artıktaki aksamalarla birlikte dış ödemelerde de güçlüklerin başgösterdiği 1954-1957 arası bunalım dönemi, 1958 stabilizasyon önlemleri ile başlayan ve ekonomiye bir çeki düzen verilmesine karşılık kaynak yaratma sorununa bir çözüm getirilemeyen 1958-1961 yılları stabili zasyon dönemi olarak alınmıştır. 1962-1967 yılları arasında ise geçmiş yıllarda kurulan yapı sağlamlaşmış, içe-dönük sa nayileşme stratejisi yerine oturmuştur. Bu yüzden bu son dö nemi konsolidasyon (kurulan yapının sağlaml aştırılma) dönemi olarak adlandırmaktayız.