Klasik Osmanlı Türkçesi devresinde -sA morfemiyle kurulan cümleler üzerinde bir inceleme

Abstract

^ ÖZET Bu çalışmada klasik Osmanlıca devrinden seçilen dört eserdeki -sA morfemiyle kurulmuş cümlelerin hususiyetleri a- na hatlarıyla incelenmiştir. İncelediğimiz metinlerde -sA morfemi fiil tabanları na ve isim fiiline gelerek; a) daha çok bir yardımcı cümlenin yükleminin kurulu şunda yer almakta, böylece birleşik cümlelerin teşkilinde kul lanılmaktadır; b) edat fonkoiyonundaki bir kısım kelimelerde kalıp laşmış hâlde kullanılmaktadır; c) dilek ifadesiyle basit cümle yükleminde kullanılmak tadır; d)`...-sa gerek` kalıbı hâlinde ihtimal ifade eden bir kip gibi kullanılmaktadır. Eunlardan en yaygın olarak kullanılanı yardımcı cümle sinin yüklemi -sA morfeminden müteşekkil birleşik cümledir. Bu yardımcı cümlelerden basıları bir yardımcı cümle ve bunun gramatikal olarak ba£lı olduğu bir ana cümleden meydana gelmektedirler. Bunlar `basit şartlı birleşik cümle ler` ciye adlandırılmışlardır.^ Bir takım birleşik cümlelerde ise birden fazla -sA morfemi almış yardımcı cümle vardır. Bunlardan ana cümlenin yüklemiyle gramer ve mana yönünden doğrudan alâkalı olanı, son yardımcı cümledir. Bu tür birleşik cümleler `zincirleme şart cümleleri` diye isimlendirilmiştir. Yardımcı ve ana cümlesi nin kuruluşu daha kompleks bir vaziyet arz edenler `girişik şart cümlelerâ` diye isimlendirilmiştir. -sA mörfemiyle kurulan yardımcı cümlelerle bunların bağlı oldukları ana cümleler arasındaki zaman ilişkilerinin incelenmesi neticesinde, şart ifade eden birleşik cümlele rin % 70' inde yardımcı cümle yüklemi'1T `dil e k^fart kipi` ekilolan -âk marfemiyle kurulduğu görülmüştür. Şart ifade eden birle şik cümlelerin % 70 'inde ana cümle yüklemi geniş zaman kipin- dedir. Bu da farazî bir ifadeye dajanan şart yardımcı cümle sinin karşılığının hâl 'i ve âti'yi içine alan geniş zaman içeriainde gerçekleşebilir olmasıyla alâkalıdır. -sâ mörfemiyle kurulan yardımcı cümle 1 erkana cümleleri karşısındaki ifade hususiyetleri ve fonksiyonları da incelen miştir. Buna göre bu yardımcı cümleler ve bağlı oldukları ana cümleler şart, karşıt lama, karşılaştırma ve sebep-netice gibi muhteiif ipadelerie bir birine bağlanmaktadır. -sâ morfemli yardımcı cümleler fonksiyonları bakı mından bağlı oldukları ana cümlelerin faili, nesnesi.zaman tamlayıcısı, hâl tamlayıcısı ve yer tamlayıcısı durumunda bulunmakta, bir kısım edatlaşmış veya edat fonksiyonundaki yapılar bağlayıcı olarak kullanılabilmektedir, T. C. Yükseköğretim Kurulu Dokümantasyon Merkezi