Yabancılaşma kavramının incelenmesi ve banka sektörüne yönelik bir araştırma

Abstract

ÖZET Felsefi bir kavram olarak doğan yabancılaşma kavramı, Hegel öğretisinde derinlik bulmuştur. Hegel, kavramı insan ve özü arasındaki karşıtlıkla açıklar. Soyut bir kavram olarak ele alınan yabancılaşma kavramı Marx ile birlikte sosyal, ekonomik ve politik bir yön kazanmış, somuta indirgenmiştir. Marx'a göre yabancılaşma, kapitalist sis temde, üretim aktivitesini kontrol etmekten, ürününe sahip olmaktan uzak işçi kesiminin hissettiği güçsüzlük duygusudur. Kavram, Marcuse, Mills, Frornm tarafından yaygınlaştırarak işçi kesimi dışına çıkartılmış, sosyal düzenin eziciliğinin getirdiği güçsüzlük ve buna bağlı olarak ortaya çıkan kendinden ve çevreden uzaklaşma olarak ince lenmeye başlamıştır. İzleyen çalışmalarda yabancılaşma kavramı çalışma yaşamı ile bağlantılı hale getirilmiş ve Blauner, Tudor, Kohn tarafından yapılan incelemelerde iş yaşamındaki belirli özel liklerin -çeşitlilik, monotonluk, gözetim, katılım- neden olduğu ve geç gelme, devamsızlık, iş bırakma gibi durumlarla kendini gösteren uzaklaşma duygusu olarak tanımlanmıştır. Seeman bu tanım lamaya öznellik kazandırmış, koşullar yanısıra koşulları algılamanın diğer bir deyiş ile bireyin bilişsel yapısının yabancılaşma duygusunda önemli yeri olduğuna işaret etmiştir. Bugün halen Seeman'in görüşleri kabul görmektedir; yabancılaşma araştırmaları, Seeman'in belirlediği beş boyut- güçsüzlük, anlamsızlık, normsuzluk, çevreden uzaklaşma, kendinden uzaklaşma- ile bu boyutlarla ilgili tanımları üzerine temellenmekte ve bu tanımlardan yola çıkan ölçeklerden yararlanmaktadır.Bu çalışmada, bilişsel bir durum olarak ele alınan yabancılaşma kavramının çalışanın gereksinme, iş ve kurumla ilgili algı ve duy gulanımından ne şekilde etkilendiği incelenmiştir. Bireyin gerek sinmelerine bağlı olarak içinde bulunduğu koşulları algılaması farklı olabilir; başarı gereksinmesi güçlü biri katılım ve ilerleme fırsatlarının kısıtlılığından daha çok rahatsızlık duyabilir, özerklik gereksinmesi güçlü biri sıkı gözetimi çok daha olumsuz algılayabilir. Çevresel değişkenler yanısıra, bireysel değişkenlere bağlı olarak da fark- lılaşan rol algısı, biçimselleşme algısı, amirin lider davranışının algısı, işle ilgili duygulanım ve yabancılaşma üzerinde etkili olabilir; iş tatmini düştükçe, işe ve organizasyona bağlılık azaldıkça yaban cılaşmada artma ortaya çıkabilir. Ayrıca bireyin kendilik algısı da hem çevre algısına hem de duygulanımına etki edecektir. İşte tüm bu faktörlerin yabancılaşmaya olan etkisini incelemek araştırmanın birincil hedefi olmuştur. 'Yabancılaşma genelde otomasyonla karşı karşıya kalmış işçi kesimi için kullanılan bir kavram olmuştur. Kavramı hizmet sektörüne taşımak üzere, ülkemiz ekonomisinde önemli yere sahip banka sektörü çalışanlarını sözkonusu açılardan incelemek diğer bir amaç olmuştur. Ayrıca çeşitli değişkenlere (banka, servis, pozisyon, eğitim, cinsiyet, medeni durum, bilgisayar kullanımı) bağlı olarak gereksinmeler, iş ve kurumla ilgili algı, duygulanım ve yabancı laşma açısından karşılaştırma yapmak çalışmanın amaçları ara sındadır. Araştırma, dört kamu (Etibank, Halkbank, Ziraat Bankası, Emlak Bankası), üç çok şubeli özel (Yapı ve Kredi Bankası, Pa- mukbank, Garanti Bankası), dört az şubeli özel (Tütünbank, Dış- bank, Esbank, Egebank), olmak üzere toplam onbir bankada ya pılmıştır. Adı geçen onbir bankanın 143 şubesinde memur, şef yardımcısı ve şef pozisyonunda görev yapan kişilere anket bırakmak suretiyle gerçekleştirilen araştırmanın örnek sayısı 857'dir. Bu 857 banka çalışanının 288'i kamu 296'sı çok şubeli özel, 273'ü az şubeliözel bankalarda görev yapmaktadır, 347'si memur, 272'si şef yardımcısı, 238'i şef pozisyonundadır. Araştırmada, Steers ve Braunstein'in gereksinmeler, Rizzo ve arkadaşlarının rol belirsizliği ve rol çatışması, Stogdill'in lider dav ranışı, J.D.I. iş tatmini, Wagner ve Morse'un yeterlilik duygusu, Lodahl ve Kejner'in işe bağlılık, Mowday ve arkadaşlarının orga nizasyona bağlılık ölçekleri kullanılmıştır. Asıl araştırma öncesinde sözü edilen ölçeklerin çeviri güvenilirliği yapılmış ve Türkçe formları için iç tutarlılık katsayıları belirlenmiştir. Biçimselleşme algısını ölçmek için birkaç araştırmacı tarafın dan oluşturulmuş soru formu birleştirilmiştir. Aşırı rol yüklenme ölçeği, Kahn ve arkadaşlarının geliştirdiği ölçekteki ilgili sorunların genişletilmesiyle oluşturulmuştur. Bunun yanssıra varolan yaban cılaşma ölçekleri incelenmiş, bunlardan yola çıkılarak aynntili ve hizmet sektörüne uygun bir ölçek geliştirilmiş ve güvenilirlik analizi yapılmıştır. Ön çalışmada saptanan güvenilirlik kat sayılarının tümü araştırma için konmuş.50 sınırının üzerindedir. Araştırma verileri analiz edilirken, gruplar arası karşılaştırma yapmak için varyans analizi ve t testinden yararlanılmıştır, yabancılaşma ile ilişkisi araştırılan kavramların bağlantısını incelemek için ise Pearson korelasyon analizi ve çoklu regresyon analizi yapılmıştır. Elde edilen bulgular kısaca şöyledir: Bireyin gereksinmeleri, işle ilgili duygulanım ve yabancılaşma üzerinde etkili olmaktadır. Başarı gereksinmesinin yüksek olması, iş tatmini, işe bağlılık ve yeterlilik duygusunun artmasına neden olup, bu bağlantı ile yabancılaşmaya engel olurken, özerklik gereksinmesinin yüksek olması direkt yabancılaşmaya neden olmak tadır.Bireyin iş ve kurumla ilgili algısı, duygulanımını etkileyip ya bancılaşmaya yol açabilmektedir. Organizasyonda algılanan biçimselleşme düzeyi arttıkça rol belirsizliği ve rol çatışması azalmakta, buna bağlı olarak organizasyona bağlılık artmakta ve yabancılaşma azalmaktadır. Amirin birey yönelimli algılanması, bireyin kendini yeterli algılaması, rol belirsizliği, rol çatışması ve aşırı rol yüklenme hissetmemesi, işinden tatmin duymasını, işe ve organi zasyona bağlanmasını sağlayarak yabancılaşmanın azalmasına ne den olmaktadır. Sözü geçen bu faktörler arasında yabancılaşma üzerinde en çok etkili olan faktörler sırasıyla iş tatmini, yeterlilik duygusu, organizasyona bağlılıktır. Araştırma kapsamındaki kamu bankaları, çok şubeli ve az şubeli özel bankaların çalışanları karşılaştırıldığında, aralarında gereksinmeler, iş ve kurumla ilgili algı, duygulanım ve yabancılaşma açısından önemli bir farklılığın olmadığı görülmektedir. Pozisyon yükseldikçe, kurumda çalışma süresi arttıkça çalı şanların algı ve duygulanımları daha olumlu hale gelmekte, yabancılaşma düzeyi düşmektedir. Servislere göre yapılan karşılaştırmada, birden çok servisin işini yapanlarda, iş ve kurumla ilgili algı ve duygulanım diğer servis çalışanlarına göre daha olumsuz, dolayısıyla da yabancılaşma düzeyleri daha yüksektir. Buna karşılık, muhasebe servisi çalışanlarında durum tersinedir. Öğrenim düzeyi yükseldikçe, algı ve duygulanımın dana olumlu olması beklenirken sonucun tam tersi olduğu görülmektedir: Lise mezunlarının üniversite mezunlarına göre iş ve kurumla ilgili duygularıımı daha olumlu ve yabancılaşma düzeyi daha düşüktür. Cinsiyet ve medeni durum açısından yapılan karşılaştırma sonucu kadınların erkeklere göre, bekarların evlilere göre yabancılaşma eğiliminin daha fazla olduğu göze çarpmaktadır.özel bankalarda görev yapmaktadır, 347'si memur, 272'si şef yardımcısı, 238'i şef pozisyonundadır. Araştırmada, Steers ve Braunstein'in gereksinmeler, Rizzo ve arkadaşlarının rol belirsizliği ve rol çatışması, Stogdill'in lider dav ranışı, J.D.I. iş tatmini, Wagner ve Morse'un yeterlilik duygusu, Lodahl ve Kejner'in işe bağlılık, Mowday ve arkadaşlarının orga nizasyona bağlılık ölçekleri kullanılmıştır. Asıl araştırma öncesinde sözü edilen ölçeklerin çeviri güvenilirliği yapılmış ve Türkçe formları için iç tutarlılık katsayıları belirlenmiştir. Biçimselleşme algısını ölçmek için birkaç araştırmacı tarafın dan oluşturulmuş soru formu birleştirilmiştir. Aşırı rol yüklenme ölçeği, Kahn ve arkadaşlarının geliştirdiği ölçekteki ilgili sorunların genişletilmesiyle oluşturulmuştur. Bunun yanssıra varolan yaban cılaşma ölçekleri incelenmiş, bunlardan yola çıkılarak aynntili ve hizmet sektörüne uygun bir ölçek geliştirilmiş ve güvenilirlik analizi yapılmıştır. Ön çalışmada saptanan güvenilirlik kat sayılarının tümü araştırma için konmuş.50 sınırının üzerindedir. Araştırma verileri analiz edilirken, gruplar arası karşılaştırma yapmak için varyans analizi ve t testinden yararlanılmıştır, yabancılaşma ile ilişkisi araştırılan kavramların bağlantısını incelemek için ise Pearson korelasyon analizi ve çoklu regresyon analizi yapılmıştır. Elde edilen bulgular kısaca şöyledir: Bireyin gereksinmeleri, işle ilgili duygulanım ve yabancılaşma üzerinde etkili olmaktadır. Başarı gereksinmesinin yüksek olması, iş tatmini, işe bağlılık ve yeterlilik duygusunun artmasına neden olup, bu bağlantı ile yabancılaşmaya engel olurken, özerklik gereksinmesinin yüksek olması direkt yabancılaşmaya neden olmak tadır.