4. Murat` ın saray hekimi Emir Çelebi` nin En-Muzecü`t-Tıbb eserinde dahili hastalıklar

Abstract

123 ÖZET Bu tezde 17. y.y. Osmanlı tıbbının ünlü hekimi Emir Çelebi'nin En-Mûzecû't-Tıbb adlı eserindeki dahili hastalıklar ele alındı. Eser üzerinde yaptığımız araştırmalarda, daha önce işaret edilmeyen bir nokta aydınlığa kavuştu. En-Mûzecû't-Tıbb. İbnü'n-Nefis'in Mûcez adlı kitabı esas alınarak yazılmış, diğer İslâm hekimlerinin ünlü eserlerinden de yararlanılmıştır. Bunların başında; Ibn Sina, Muhammed Ibn Zekeriya Razi, Mecusî, Ibn Mesûye, Musa-i Kurtubî, Sedidî, Bahtişua, Mesihi gelmektedir. Osmanlı hekimlerinden ise sadece Hacı Paşa'nın adı geçer. Metin içindeki, Hippokrat, Sokrat, ibn Serafiyûn ve Eflatun sözcüklerinden Emir Çelebi'nin bu Yunan hekimlerinden de yararlandığı ya da onların Arapçaya çevrilmiş olan tıp kitaplarını okuduğu düşünülebilir. En-Mûzecü't-Tıbb'm en önemli özelliği, Türk-lslâm Tababetinde ilk defa savaşta ölen kişilerin cesetleri üzerinde diseksiyon yapılmasını tavsiye etmiş olmasıdır. Anatomi tarihimiz bakımından çok önemli olan insan cesetleri üzerine diseksiyondan ilk söz eden hekimimiz Emir Çelebi'dir. Ondan çok sonraları Dr. Charles Ambroise Bernard (1808-1844) İstanbul'daki Avusturya Hastanesi'nde otopsi yapmıştır. Bizde otopsi izni 1841 yılında resmen verilmiştir ama eski devirlerde de Emir Çelebi'nin belirttiği gibi harp meydanlarındaki insan cesetleri üzerinde teşrih yapıldığı anlaşılmaktadır. Kitabın diğer orijinalitesi ise Emir Çelebi'nin bölüm sonlarına eklediği tecrübeleridir. Hastalıklar ve tedavileri hakkında bütün bilgileri verdikten sonra `bu fakir...` ifadesi ile başlayan cümlelerde kendi deneylerini anlatmıştır. Emir Çelebi'nin söylediğine göre bu kitapta, başka hiç bir tıp kitabına bakmaya ihtiyaç bırakmayacak kadar tafsilatlı ve çeşitli tıp bilgileri verilmiştir. O devirde belirtiler, hastalık kabul edildiğinden, hıçkırmak, kusma, iştahsızlık ve öksürük birer hastalık olarak düşünülüyordu. Bunlardan başka En-Mûzecû't-Tıbb'da: mide, karaciğer, bağırsak, anüs, hemoroid, mesane, böbrek, dalak, safra kesesi, sarılık, nefes darlığı, göğüs ve akciğer, kalb, meme,-124- şeker, fıtık, varis ve nikris (goutte) gibi diğer dahili hastalıklar ele alınmıştır. Her hastalık ayrı bir bölümde işlenmiş. Önce sebebi ve belirtisi verilmiş, sonra da ilâcı yani tedavisi anlatılmıştır. Tedavide humoral patoloji ilkelerinin esas alındığı bu kitabın akrabadin bölümünde metin içinde geçen ilaçların çoğunun karşılıkları bulunabilmektedir. Ayrıca akrabadin bölümünde verilen ilaç bileşimlerinin hangi hastalıklarda kullanıldığı belirtilmiştir.

-125- SUMMARY Diseases of Internal Medicine covered in the book `En-Mûzecü't-Tıbb` by Emir Çelebi, a famous doctor of Ottoman Medicine in the 17th Century, was reviewed. `En Mûzecü't-Tıbb` was based on another book, `Mûcez`, by Ibn'n Nefis while use was made of other prominent books by other moslem doctors such as Ibn Sina, Muhammed ibn Zekeriya Razi, Mecusî, Ibn Mesûye, Musa-i Kurtubî, Sedidî, Bahtişua and Mesihi. As to the Ottoman Doctors, reference is made only to Hacı Paşa. Because the names of Hippokrates, Sokrates, Ibn Serafiyûn and Platoon were mentioned in the text, it may be deduced that Emir Çelebi benefited from the works of those Greek doctors or read the translations into Arabic of their books. An advice to perform dissection on the bodies of men killed in wars, made for the first time in Turkish-Islamic Medicine, is the most important feature of `En-Mûzecü't-Tıbb`. Emir Çelebi is our firts doctor to refer to dissection of human bodies which bears a great significance with respect to our history of Anatomy. Dr. Charles Amsbrois Bernard (1808-1844) performed autopsy in the Austrian hospital in Istanbul. The first permission to perform autopsy was granted in 1841. But it is perceived that dissection was made on the dead bodies of the battle fields in olden times as well, as mentioned by Emir Çelebi. Another original aspect of the book is the personal experience of Emir Çelebi himself, added to the end of each section. After quoting all the available knowledge on the disease and its cure, he explained his own experience in centences beginning with `this humble `. According to Emir Çelebi the medical kowledge given in his book, is so detailed and numerous that it leaves no neccesity-126- of resorting to other sources. Because at that time symptoms were taken as diseases, hiccough, vomiting, anorexia and cough were all believed to be illnesses. In addition to the above, the book `En-Mûzecü't-Tıbb` covered other pathologies such as those of the stomach, liver, intestines, anus, haemorrhoids, bladder, kidneys, spleen, gall-bladder, jaundice, dyspnole, thorax and lungs, heart, brests, diabetes, hernia, varices and goutte, Every disease was written in a separate section. After explaining the causes and the symptoms, medications and modes of treatment were quoted. Principles of humoral pathology formed the basis of treatment and in the `akrabadin` section (Section on pharmacology), the contents of most of drugs mentined in the text were explained. Indication of each compound drug was also listed in the section on pharmacology.