Kutadgu Bilig`de fiillerin durum ekleri ile olan ilişkisi ve Türkiye Türkçesi ile karşılaştırılması

Abstract

Yusuf Has Hâcip'in XI. yüzyılda yazmış olduğu, Türk dili, edebiyatı ve kültürü açısından büyük öneme sahip olan Kutadgu Bilig eserinde fiillerin durum ekleriyle olan ilişkisi ele alınmıştır. Kutadgu Bilig, bugüne kadar sadece dil ve edebiyat açısından değil, aynı zamanda sosyoloji, tarih, hukuk, devlet felsefesi gibi birçok alan bakımından da incelenmiştir. Çalışmada eserin Türk dilinin bir alanı olan söz dizimi açısından incelemesi gerçekleştirildi. Karahanlı Türkçesi dönemi eseri olan Kutadgu Bilig'de hangi fiilin hangi durum eki ile çalıştığı ortaya konulmaya çalışılmıştır.Çalışmanın giriş bölümünde kısa bir Kutadgu Bilig tanıtımı yapılmış, birinci bölümde ise, çalışmanın temelini oluşturan `fiil-tamlayıcı ilişkisi`kavramı üzerinde durulmuştur. Çalışmanın ikinci bölümünde, iki alt bölüm başlığı altında eserin beyitleri incelenip fiil tamlayıcı ilişkisi var olan beyitler ele alınmıştır. Bu inceleme düz ve çapraz gelişme olarak yapılmış olup belirtme, yaklaşma, bulunma ve ayrılma olmak üzere dört hâl ekini kapsamaktadır. Düz gelişmeden kastedilen durum, eklerin beklenen gelişimi göstermesidir. Örneğin, Karahanlı Türkçesindeki yaklaşma hâli eki {+GA}nın Türkiye Türkçesi'nde {+A} olması ve buna bağlı olarak fiil tamlayıcı ilişkisinin ortaya çıkmasıdır. Çapraz gelişmeden kastedilen ise, terim olarak 'görev aktarımı' ile karşılanan durumdur. Kısaca bir hâl ekinin kendi görev sınırları dışında, başka bir hâl ekinin görev sınırlarına girmesi olarak tanımlanabilir. Düz gelişmeye örnek olarak 'yolını aç-', 'ilke kir-', 'yüzin açıt-' vd.; çapraz gelişmeye (görev aktarımına) örnek olarak 'tilig aç-', 'anı ay-', 'isikke eri-' vd. verilebilir. Fiil bakımından zengin olan Türk dilinde, fiiller bazen tamlayıcılara ihtiyaç duyarlar. Fiillerle tamlayıcı ve tamlayıcılar arasındaki ilişkiyi kuran hâl ekleridir. Çalışmanın temel amacı bu eserdeki tamlayıcı alan fiillerin hangi hâl ekleri ile çalıştığını ortaya koymaktır.Anahtar Kelimeler: Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacip, Fiiller, Durum Ekleri.

This study analyzes the relation between case suffixes and verbs in Kutadgu Bilig which was written by Yusuf Has Hâcip in the 11th century and is of great importance in the sense of Turkish language, literature and culture. By this time Kutadgu Bilig has been examined not only from the point of language and literature but also from the point of various fields such as sociology, history, law, state philosophy. In the study an analysis of the work in the sense of syntax which is a field of Turkish language was done. It is aimed to show which verb goes with which case suffix in Kutadgu Bilig which is a work of the Karahan Turkish period. In the introduction part of the study, Kutadgu Bilig was briefly introduced, and in the first chapter the concept of `the relation of verb-modifier`underlying the basis of the study was emphasized. In the second chapter, verses of the work under the two subheadings were examined and the verses in which the relation of verb modifier was seen were analyzed. This analysis is composed of four case suffixes which are accusative, dative, locative and ablative by using straight and cross extensions. The case which is meant by straight extension is to make the expected progress. For example, the dative case suffix in Karahan Turkish {+GA} is seen as {+A} in Turkey Turkish, thereby indicating the relation of verb modifier. What is meant by cross extension is a case in which 'function transfer' as a term occurs. That is, it happens when a case suffix enters into function borders of another case suffix by excluding its own function borders. Examples for straight extension can be given as 'yolını aç-', 'ilke kir-', 'yüzin açıt-', etc.; examples for cross extension can be given as 'tilig aç-', 'anı ay-', 'isikke eri-', etc. In Turkish language which is rich in verbs, verbs sometimes necessitate modifiers. Case suffixes form a relation between verbs, and modifier and modifiers. The main purpose of the study is to indicate the verbs having modifiers go with which case suffixes in Kutadgu Bilig.Keywords: Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hâcip, Verbs, Case Suffixes