Doğu Karadeniz bölgesinde trametes (fomes) pini (thore ex.fr.) fr.`nin yayılışı konukçuları ve zararı üzerine araştırmalar

Abstract

-119- 0 Z E T Bu çalışmana» amacı Doğu Karadeniz BölgeEinde Trametes pini(Thore)Fr.'nin yayılışı, konukçuları ve zararını bel iri emektir.Ayrıca bu mantarın simptomları (Belirt il eri) üreme organı ve yetişme yeri özeli iklerijçürüme ve konukçu ilişki leri, özodunu oluşumu ve ağaca giriş yaşı,konukçuya giriş yolları, çürüklük tipi ve makroskopik özellikleri, sarıçam, karaçam ve doğu ladininde çürüklüğü gövde ana lizi yöntemiyle saptanması araştırılmıştır. Araştırmanın özellikle dana kapsamlı olarak incelendiği yer 1 er j Amasya, Gire sun, Trabzon ve Artvin Orman Bölge Müdürlükleri sınırları içerisinde yer alan VezirkÖprü-Kunduz ve Sarıçiçek,Niksar-Çamiçi,Mesudiye-Arpaalan,Meryemana Araş tırma Ormanı, Ardanuç-Karanlıkmeşe,Şavşat-Akdamla saf ve karışık ormanlarıdır. Gövdedeki çürük ve sağlam hacmin tayini ile.gövdenin boyuna kesitinde, çürük lüğün boyuna ve genişliğini göstermek için gövde analizi yapılmıştır.Bu nedenle 1984-85 yıllarındaki arazi çalışmaları sırasında sarıçamda beş, karaçamda altı ve ladinde bir ağaç olmak üzere toplam 22 ağaç kesilmiştir. Hacim hesaplarında özellikle çürüklük çaplarına dikkat edilerek çürüklük ha cimleri de hesaplanmıştır.Böylece kabuklu hac im, kabuksuz hacim ve çürüklük hacim leri bulunmuştur.Bunlar da gövde modeli üzerinde gösterilmiştir. ??.(...-? :.- Çürüklük hacmi savlam hacme oranlanarak çürüklük hacim or anı, kullanılmayan hacim sağlam hacme oranlanarak da kullanılmayan odun oranı ve d göğüs çapm- 13 daki çürüklük miktarı sağlam çapa oranlanarak d. çapma göre çürüklük oranı 13 hesaplanmıştır. Araştırma sonucunda yörede konukçu olarak sarıçam, karaçam, kızılcam, fıstık çamı, doğu ladini ve Doğu Karadeniz göknarı olmak üzere 6 taksonda Trametes pini ve ayrıca doğu ladini taksonunda ise Trametes pini var.abietis adlı bir varyete bulunmuştur. Trametes pini yörede sadece yapraklı ağaçlara arız olmayıp, Türkiye »de ekono mik öneme sahip olan sarıçam (Pinus silvestris L.), karaçam (Pinus nigra subsp.pal- lasiana), fıstık çamı(Pinus pigea L.),kızılçam(Pinus brutia ten), doğu karadeniz göknarı (Abies nordmanniana Spach.) ve doğu ladini(picea orientalis)ne arız ol maktadır. Kantarın yayılış yerleri ve konukçuları, Amasya Orman Bölge Müdürlüğüne-120- bağlı 8 İşletme Müdürlüğü ve 23 Orman İşletme Şefliği, Giresun Orman Bölge Mü dürlüsüne bağlı 8 İşletme Müdürlüğü ve 23 Orman İşletme Şef ligi, Trabzon Orman Bölge Müdürlüğüne bağlı 7 İşletme Müdürlüğü ve 26 Orman İşletme Şefliği ve Artvin Orman Bölge Müdürlüğüne bağlı 6 İşletme Müdürlüğü ve 18 Orman İşletme Şefliği olmak üzere toplam 29 Orman İşletme Müdürlüğü ile 90 Orman İşletme Şefliğinde tesbit edilmiştir. Mantarın yayılışı, yükselti ve enlem derecelerine bağlı olmayıp, tamamen konukçu türü,yaşi,yoğunluğu,yaralanma ye konukçu yayılışı ile yakından il işkili dir.Çünkü mantar deniz seviyesinden başlamak üzere, konukçularımn yayılış gös terdiği yüksek dağlarda son orman sınırına kadar çıkmaktadır.700-2400 m 1er ara sındaki yükseltilerde mantarın üreme organları ile yayılışı yoğun olmaktadır. Mantarın konukçu ağaca bulaşması yaşa bağlı olmayıp ağaçta açılan yaraya ve özodununun oluşumuna bağlı olmaktadır.Kırmızı halka çürüklüğü ve özodunu oluşumu yaşının saptanması, kes il en ve yaşları 25-70 arasında olan 280 ağaçta yapılmıştır. Yapılan gözlem ve ölçmeler sonunda özodunu oluşumu yaşı karaçamda 33, sarı çamda 35 olarak saptanmıştır.Ayrıca 40-70 yaşları arasındaki ağaçlarda kırmızı halka çürüklüğü saptanmıştır. Bol reçine salgıları, şişmiş budaklar ve üreme organları ve Ağaçkakan delik leri ağaç içindeki gelişmiş çürüklüğü dışa vuran en Önemli belirtiler olmaktadır. Ağaçlarda 67 yıl kadar yaşayabilen üreme organları, 1-25 cm genişliğinde ve 1-20 cm kaimi ığındadır.Yapı itibariyle lifi i, çok sert ve odunumsu olup, ge nellikle tabuk,trama,borucuk ve hymenium tabakasından oluşmuştur. Çeşitli biçim lerde olan üreme organları genellikle konsol, kabuk, resup inat şeklindedir »Rengi açık altm sarısı, kahverengi ve pas esmeri, koyu kahverengi siyah, koyu siyah ve gri esmerdir. Mantarın üreme organları konukçu gövdesi üzerinde Sarıçamda 18 m, karaçamda 17 m, doğu ladininde 20 m ye kadar çıkar ve köklerden başlamak üzere bu yüksek- liklerdeki tüm gövde ve kalın dallarda görülür. En yoğun bulunduğu yükseklikler 0*50-6.00 m ler arası dır. Trametes pini, bulunduğu ağaçlarda düzenli bir şekilde ve her zaman, üreme organı oluşturmaz.-121- Trametes pini, yörede dikili canlı halde `bulunan çam, ladin, göknar gibi iğ ne yapraklı ağaçların kök, gövde ve dallarına arız olarak, onların özodununda yaşayan ve çürüklük meydana getiren en tehlikeli yara paraziti mantarlardan biridir.Mantar ilk de£a lignini sonra sellülozu tahrip eder.Böylece kendine has çok karakteristik `bir beyaz çürüklük meydana get ir ir.Mantarın odunda ya şayışı miselle olur.Gövdeyi ağacın yaşamı boyunca içten, özodunun devam etti ği yere kadar çürütür. Çürüme başlangıcında odunda ilk belirtisi, önce bir renk değişimi ile olur.Renklenmeden sonra özodunu belirli derecelerde çürümeye baş lar. Çoğunlukla sarıçam ve karaçam daha az göknar ve ladin olmak üzere toplam 450 odun kesiti incelenerek mantarın çürüklük tipi ve makroskopik özellikleri saptanmıştır. Çürüme sırasında oluşan beyaz çürüklük tiplerinin en önemlileri beyaz leke (Benek) çizgi veya ip,cep(göze) ve kırmızı halka şeklinde olan çürük lük tipleridir.Çürüme renk değişiklikleri ile başlar. Pembe, kırmızı esmer kah verengidir. Sınır çizgileri esmer siyah kahverengi olup çürümüş odunu sağlam odundan ayırmaktadır.Özodununun oluşumuna göre çürüklük genişler ve bu çürük lük sarıçavan gövdesinde 27.m ye kadar çıkar. Bulaşma büyük ve küçük yara yerlerinden olur.Bu nedeni e, mantarın konukçu ağaca bulaşmasında ve yayılmasında en önemli faktör yaralardır.Mantar için en uygun ve tehlikeli giriş yeri, birçok kalın ve özodunu ihtiva eden kırılmış dal yaraları ile yalamuk ve hartama yaraları gibi gövde yaralarıdır. Bu laşma ağacın türn yüksekliklerinde olabilirse de genellikle ağaçların alçak kısmında 0.40-2.00 m yükseklikte sürütme, yalamuk ve hartama yaralarının bulunduğu kısımlar ile devirme (kesim)yaralamalarının görüldüğü tepe kısımların da daha fazladır. Kantar kesilmiş odunlar ile yapraklı ağaçlara arız olmaz. özodunu teşekkü lünden sonra her yaş sınıfından görülür ve sarıçam, karaçam, kızılcam, göknar ve ladinin saf ve karışık meşcereleri ile kayın karışık meşcerelerinde yayılış gösterir. Sarıçam, karaçam ve ladinde yaşa bağlı olarak ağacın çapı, boyu ve özodunu arttıkça çürümede artar (Gövde modelleri' Ağaç îTo: 1-22).-122- Sarıçara ve karaçamda çap çürüklük oranı-Çürüklük hacim oranı ilişkisi in celenmiş ve `bunun parabol şeklinde seyrettiği görülmüş tür. İlişki katsayısı» t «=0.692 olup ilişkinin derecesini gösterir.Yine çap çürüklük oranı-kullanıl- xy mayan odun oranı ilişkisinin doğrusal bir artış gösterdiği ortaya çıkmıştır. Korelasyon katsayısı ts r « 0.84 dür. Mantarın oluşturduğu zarar her bir İşletme Müdürlüğü ve İşletme Şefliğine ağaç türüne, ağaç yaşına, üretim yerine, kesim şekline ve yıllara göre farklı lıklar göstermekte ise de, gövde modellerinde (1-22) görül düğü gibi çürüme oran ları, hacim kayıpları, tomruk ve kerestede görülen değer kayıpları oldukça yük sek olmaktadır (Tablo 11,12).

-123- SUMMARY In this study the distribution of hosts and damage of Trametes (Fomes ) pini (TJiore ex.Fr.)Fr. in the eastern Black-Sea region of Turkey have been inves tigated. In addition symptoms, fruit, bodies, growing place characteristics, decay and host relationship, formation of heartwood and the age of entry to the tree, means of entry to the host, decay types and macroscopic properties have been studied.Purther mo^e decays in Scotch pin&(Pinus s ilvestr is), Aust rian pine(Pinus nigra subsp.pallasiana)and Oriental spruce(Picea orientalis) have been investigated., by stem analysis method. A large of forest regions including Vezirköprü.Kunduz and Sarıçiçek fo rests, Niksar Çamiçi district, Mesudiye Arpaalan,Meryemana research. Forest, Ar danuç Karanlxkmese district, Şavşat Akdamla district and Bafra Alaçam district have been inve: stigated in detail. Stem analysis have been made to show the longitudinal and transverse distru- bition of rots and to find decay `eolume ratio.For this reason sixteen Scotch pine six Austrian pine and one oriental spruce total of 22 trees were cut du ring the studies between 1984-1985» Decay volume ratio and unproductive wood ratio was #ound by dividing the decayed volume by sound volume and unproductive wood volume to sound wood volume respectively. Decay ratio at cL diameter was found by dividing the de- l3 cay size at d. diameter to sound diameter. Inside bark volumes and barked 1)3 volumes were calculated and were shown on the stem model. In the Btudied region Trametes pine were Sound in total 6 taxon Scotch pine Austrian pine and eastern Black-Sea fir. In additions so called Trametes pini var. abietis was observed ön one Picea orientalis taxon. Trametes pini attacs economically important living conifers which are listed below^Scotch pine, Austrian pine^ Stone pine.fOriental sprucetred pine and fir. The distribution and hosts of this fungus were observed in 8 Forest direc torate and 23 district in Amasya Regional forestry managment in 8 Forest direc torate 23 district in Giresun, 7 Forest directorate 26 district in Trabzon and 6 Forest directorate 18 district in Artvin totaling to 29 Forest directorate-124 and 90 Forestry district. Distribution of the fungus is not depend one igther altitude orparallel `but it is closely related to the typey age, density wounds and the distribution of the hosts» Because the fungus goes up to the last forest boundary on the high mountains beginning from the sea lewel. The distribution of the fungus between 700-2400 m were wainly by their fruit bodies. The infection of the host tree by the fungus is not depends on age but it depends on the size of wound and the formation of heartwood. Infect ion always can take plaoe on the big enough after the formation of heartwood. The deter mination of rearing rot and the age of heartwood formation were done on 280 trees which are 25 to 70 years old. Observation and measurements showed that the age of heartwood formation was 33 ia Austrian pine, 35 in Scot oh pine. Re.dring rot were observed on trees bet ween the age of 40 to 70 swollen knots, resins, fruit bodies and holes caused hy wood peckers are the mains signs of advanced decays in the tree. The fruit bodies which lives on the tree up t6 67 years are 1-25 °m wide and 1-20 cm thick. Their structrure is very hard fibrous, woody and composed.. ?... ?......... - -`,..;5...._rv.^..»...,.:io. <-.?- of trama, pores, hyraenium layer fruit bodies have different shapes but generally they have the shape of bracket, bark and resupinate. Their color light golden yellow, brown and dark and dark grey.The fruit `bodies on host trees standing from roots, stem and thick branches can go up to 18 m on Scotch pine, 17 m on Austrian pine and 20 m on Oriental spruce.They more often found between 0«5 to 6 m. Trametes pini does not regularly produce fruit body on host trees. Trametes pini is the most dangerous wound fungus which attacks heartwood and produce decay in living standing conifers in the region. It destroys begin ning from the lignin woods and later aellulose. Thus it causes characteristic white rot.Fungus lives in wood hy its myceliumia. It destroys the heartwood continues.First sign of the beginning of decay is :the change of color. After the coloring the heartwood decays to a certain extend. The total of 450 wood sections the majority being Scotch pine and Austrian pine and the rest are oriental spruce and the eastern black-sea fir (Abies nord- manniana) have heen determined in erder to see the type of decay and macroscopic-125 propertit es. The most important type white rots which form during decay are the white specfes, lines or strings, pockets and ring rots. Decay `begin with the chan ge of color which `begins from pink and changes to red dark `brown.Border lines which seperates decayed wood from sound wood are dark `brown color. Decay grows according to the formation of heartwood and extends up to 27 m on Scotch pine. Infection enters through the small or `big wounds.For this reason the most ipportant faotor for infection and the spread of infection are the wounds. Con taining `broken branche wo unds and other types of man suitable entrances for the fungus. Infect ion can `be on every hight but generally seen on wounds `between 0.4-2 m and on the top wounds which formed during cutting. Fungus does not attack decidious and cut woods. It can be seen in every age after the formation of heartwood and spread in pure or mixed forest containing on Scotch pine, Austrian pine, Eed pine(Pinus `fcrutia),the Eastern Black-Sea firf Oriental spruce and beech mixed. In Scotch pine, Austrian pine and Oriental spruce decay increases with increa sing diameter on age (Stem models : Tree No: 1-22). On Scotch pine and Austrian pine diameter decay ratio vs. decay volume ratio relationship has been determined and it was observed that it shows a parabolic shape. Relation ship constant ?> I x vg e> fl.692 shows the degree of relation ship. It was found that diameter decay ratio vs. unproductive wood ratio rela tion ship shows a lineer increase. Correlation coeffient « r «= C84. The losses which are caused by the fungus changes according to each direc torate, type and age ot the tree, place of production years.As can be seen from stem models (1-22) decay ratios and volume losses with value losses in log and lumbers are very high. (Table 1İJİ2).Damage ratios on single trees like Scotch pine, Austrian pine and Oriental spruce trunks are given at stem models Tree No : 1-22. Value losses and in lumbers at the factories have been given Table 11-12.