Orman işletmelerinin başarı düzeylerinin saptanması konusunda araştırmalar

Abstract

ÖZET Türkiye 'deki Devlet Orman İşletmelerinin Başan Düzeylerinin Saptanmasını (Kuzeydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgesi Örneği) konu eden bu çalışmada; orman işletmelerinde başarıyı etkileyen en önemli değişkenlerin belirlenmesi, başarının çok boyutlu olarak ölçülmesi, başarılı yöneticilerin ve diğer çalışanların ödüllendirilmesi, bireyler ve işletmeler arasında rekabetin yaratılması ve buna uygun örgütlenme şekli araştınlmıştır. Ülkemizin içinde bulunduğu doğal, ekonomik, teknik ve sosyo-ekonomik koşullar nedeniyle ormancılık sektörüne, dolayısıyla orman işletmelerine pek çok görevler düşmektedir. Diğer yandan herbir işletmenin yöresel koşulları dikkate alındığında bu görevlerin daha çok çeşitlenip karmaşık bir hal aldığı görülür. Ancak halen işletmelerin bu görevleri bölge-sektör-ülke amaçları doğrultusunda ne derece etken olarak yerine getirdikleri bilinmemektedir. Dolayısıyla, orman işletmelerinde kaynakların ne derece etken kullanıldığını ve amaçlara ne kadar ulaşıldığını belirlemek, yöneticilerin başanlarını objektif ve yansız kriterlere bağlamak, ölçmek, izlemek, karşılaştırmak ve buna göre de başardı yöneticileri ödüllendirmek amacıyla bugüne kadar geliştirilmiş herhangi bir yasal veya kurumsal düzenek yoktur. Keza, ormancılık sektöründe yaşanan birtakım içsel ve dışsal darboğazlar nedeniyle sektörün bir sistem olarak aksayan yanları vardır. Bütün bunların nedeninde büyük ölçüde başarının ölçülmemesi ve değerlendirilmemesi yatmaktadır. Bu araştırmanın giriş bölümünde diğer sektörlerdeki başarı ölçüm yöntemleri ve literatür incelenerek; devlet orman işletmelerinde başarının, geniş kapsamlı ormancılık anlayışına uygun olarak ve bir sistem anlayışı içinde, çok boyutlu ve tutarlı bir şekilde ölçülmesinin gereği ve önemi açıklanmıştır. Çeşitli nedenlerden dolayı belli bir mekan (Kuzeydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgesi) ve zaman dilimi (1990-1992 yıllan) ile sınırlandırılan bu araştırmada temel başarı ölçüm birimleri olarak orman işletmeleri ele alınmıştır. Birtakım ilkeler gözönünde bulundurularak orman işletmelerinin başarısını ölçmek amacıyla toplam 58 değişken (biyofizik, ekonomik, teknik, yönetsel ve sosyo-ekonomik nitelikte) geliştirilmiştir (bölüm 2.3, 2.4 ve çizelge 1). Daha sonra bölgedeki 32 orman işletmesinin her birine gidilerek, bu değişkenlere ilişkin veriler çeşitli veri kaynaklanndan 1990, 1991 ve 1992 yıllan için toplammştir (bölüm 2.4, Ek 1 ve Ek 2). Olke-sektör-bölge-işletme amaçları arasında olması gereken çok boyutlu tutarlılığa uygun bir şekilde başarı ölçümü amacıyla Çok Boyutlu Amaç-Sistem Modeli (IB) geliştirilmiştir (bölüm 2.5). Modelde kullanılacak en önemli değişkenleri ve bunların ağırlıklarını belirlemek -amacıyla çok boyutlu istatistik analizlerden (korelasyon, faktör ve diskrirrrinant analizlerinden) yararlanılmıştır (bölüm 2.6). Uygulanan istatistik analizler sonucunda; çok boyunu bir basan ölçümü ve tanımına uygun olarak, orman işletmelerinde en önemli basan değişkenlerinin; KARMO (veya KARVER), UBSAT, ANBD, KODER (veya TEBOR), TBOD, ERME, UBTEKA, TEBNK, UVER, SUCS AD, RYUK, OYM, KORG, DSYD ve PEDEV olduğu bulunmuştur (bölüm 3.1 ve 3.2). Modelde kullanılan 14 değişken ile başarının % 90 'nının ölçülebileceği anlaşılmıştır. Başarının % 10 `u ise, yöneticinin elinde olmayan sabit faktörlere (ağaç türü, pazara uzaklık v.b.) bağlıdır. Ulusal kalkınma amaçlan, sektörel ve bölgesel amaçlar ve özellikler ışığında, yöredeki 32 orman işletmesi için; 1. Toprak Verimliliği, 2. Doğa Koruma, 3. Maliyet Minimizasyonu, 4. Kârhlık, 5. İşlendirme ve 6. Kollektif Hizmet Üretimi şeklinde amaçlar ve öncelikler saptanmıştır (bölüm 3.3). Herbir basan değişkeninin hizmet ettiği amaçlar belirlenerek, değişkenler için sayısal ağırlıklar bulunmuştur (bölüm 3.4 ve 3.6). Model gereği olarak bütün değişkenler normalizasyon işlemiyle 0-100 arasında değişen yeni değerlere dönüştürüldükten sonra, üç yılın (1990, 1991 ve 1992) ortalama verilerine ve yıllık verilere göre, orman işletmelerinin basan düzeyleri hesaplanmıştır ve bu düzeylere göre işletmeler sıralanmıştır (bölüm 3.5 ve 3.7). Çeşitli değişken setleri (VARIMAX ve OBLIMIN çözümlerine ait) ve ağırlıklandırma yöntemleri (mantıksal ve istatistiksel) kullanılarak elde edilen sonuçlara göre; 12. fonksiyon ile yapılan basan ölçümünün daha anlamlı va mantıklı olduğu anlaşılmıştır (bölüm 3.7 ve 3.8). Orman işletmelerinde başarının ölçümünü, izlenmesini ve geliştirilmesini sağlamak amacryla bireyler ve işletmeler arasında rekabet ortamının yaratılması gerekir. Bunun yolunun prim olduğu düşüncesiyle; primli çalışma sisteminin temelleri ve sağlayacağı faydalar, uygulamaya yönelik olarak, belirlenmiştir (bölüm 3.9). Keza, çağdaş işletmeciliğin gereği olan ve personelin tabana yayılmasını öngören özerklik ve buna uygun örgüt yapısı geliştirilerek esaslan saptanmıştır (bölüm 3.10). Temel amacı; devlet orman işletmeciliğine, mülkiyeti ve yönetimi devlette kalmak şartı ile, özel girişimcinin davranış biçimini sokmak olan bu çalışmanın sonuçlarının yaşama geçirilmesi halinde şu faydalar sağlanır: 1. Basan çok boyutlu olarak tanımlanır, ölçülür, yansız ve objektif kriterlere bağlanır, 2. Bilginin, becerinin, uzmanlığın, araştırmanın ve eğitimin öne çıkması sağlanır, 3. Alternatif geliştirme ve en faydalısını seçme, ileri planlama ve çok ölçütiü karar verme teknikleri kullandır. 4. Merkezi ve politik baskıların dışlanması, ormancılığın sosyo ekonomik boyutunun öne çıkması, ülke ve sektör kısıtlaman dikkate alınması sağlanır, S. Kaynaktan devamlılık ilkesine göre çok yönlü faydalar sağlanır. Aynca etkenlik, verimlilik, ikdisadilik, kârlılık, doğa koruma, istihdam v.b. ilkelere uygun çalışılır, 6. Kısacası, sektörün bir sistem olarak aksayan yanlan giderilir ve geniş kapsamlı ormancılık anlayışı hakim kınıur. -124-

VI SUMMARY Researches on Determination of Success Levels in the Forest Districts In this study, included Determination of Success Levels in the State Forest Districts in Türkiye (Example of North-East Anatolia and Blacksea Region), it has been researched determination of the most important variables which is affected success (or performance), mensuration of success as multidimensional, giving reward to successful managers and other personnel, creation competition between districts and persons and organization structure suitable above. Forestry sector, by reason of Forest Districts have various duties because of natural, economic, technique and socio-economic conditions of our country. On the other hand, it seems that these duties will be very complex, if regional conditions of each districts are taken into consideration. But now, it is unknown how did districts make these duties as affective in direction of region-sector-country purposes. So that, there is no development legal or institutional arrangement up to now, to determine how sources are used as effective and how much is reached the purposes, to measure, to follow up, to compare, to connect success of managers with objective and neutral criteria and according to these, to reward successful managers in Forest Districts. Likewise, there are some handicaps of sector as a system because of internal and external bottlenecks in the forestry sector. Usually not to measure and evaluate success are the main reason of these. By considering literature and success mensuration method of other sectors in the entrance of this research, it has been explained, necessity and importance of success mensuration as multivariate and consequent and as suitable for mentality of comtemporary forestry and mentality of system in the state Forest Districts. Forest Districts have been taken as the basis success mensuration units in this research limited by a definite place (North-East Anatolia and East Blacksea Region) and time period (1990-1992 years) because of some reasons chapter. As total 58 variables (as biophsics, economic, technique, administrative and socio-economic) have been developed to measure success of forest districts by taking into consideration some principles (chapter 2.3, 2.4 and table 1). Then data related to these variables has been collected from some various data sources for 1990, 1991 and 1992 in 32 forest districts (chapter 2.4, Appendix 1 and Appendix 2). For success mensuration suitable for multidimensional consequence which should be between country-sector-region-districts purposes Multidimensional Purpose-System Model (IB) has been developed (chapter 2.5). It has been benefited from multivariate statistics -125-analysis (from correlation, factor and distriminant analysis) to determine the most important variables and their weights to be used in model (chapter 2.6). At the end of statistics analysis applied; it has been founded that KARMO (or KARVER), UBSAT, ANBD, KODER (or TEBOR), TBOD, ERME, UBTEKA, TEBNK, UVER, SUCSAD, RYUK, OYM, KORG, DSYD and PEDEV are the most important success variables in the forest districts, as suitable for description and mensuration of multidimensional success (chapter 3.1 and 3.2). It has been understood that about 90 percent of success will be able to measured by 14 variables used in model 10 percent of the success is belongs to stable factors (tree species, distance to bazaar et all) exterior of manager. It has been determined purposes and priorities for 32 forest districts by national development purposes, sectoral and regional purposes and characteristics. These are; 1. Soil Productivity, 2. Nature Protection, 3. Cost Minimization, 4. Profitability, 5. Employment and 6. Collective Service Production (chapter 3.3). It has been founded cardinal weights for variables served by determining purposes which each success variables served (chapter 3.4 and 3.6). It has been calculated succes levels of forest districts according to mean data of three years (1990, 1991 and 1992) and annual data after all variables are converted to new values between 0-100 by normalization action as required of model and districts have been classified according to these success levels (chapter 3.5 and 3.7). It has been understood that success mensuration made by 12. function is more understandable and logical according to reasons founded by using different variables sets (belong to VARIMAX and OBLIMIN solution) and different weighting methods (logical and statistical) (chapter 3.7 and 3.8). It is necessary to creat competition between persons and districts to prove mensuration, being followed up and development of success in the forest districts. The basis of premium work and their uses has been determined as directed to implementation by thinking that the way of competition is premium (chapter 3.9). Likewise, princeples of autonomy which is necessary for contemporary exploitation and intends extension of personnel into base and organization structure developed as suitable for autonomy have been determined (chapter 3.10). If this research, of which main purpose is to put the behaviour idea of private enterprise into State Forestry Exploitation provided that ownership and manegement are belongs to state, is applied, these uses are proved: 1. Success is defined, measured as multidimensional, attached to neutral and objective criteria, 2. Knowledge, ability, speciality and education become most important, 3. Developing alternative choosing the most usefulness of these, advanced planing and decision making with multicriteria techniques are used, 4. Being rejected of central and political pressure, becoming most important of socio-economic dimension of forestry, being taken into consideration of country and sector constraints are proved, 5. Multiple uses are -126-proved from resource according to continuity principle. In addition it is studied suitable with actinism, productivity, economical, profitability, nature protecting, employment principles, 6. Briefly, the lacking sides of sector as a system are averted and comtemporary forestry mentality is mastered. -127-