İli vilayeti Kulca-Tarançı ağzı giriş-inceleme-metin-çeviri-sözlük

Abstract

Yüksek Lisans tezi olarak yapılan bu çalışmada, Doğu Türkistan'dan gelerek Kayseri'ye yerleşmiş Uygur Türkleri arasında bulunan Tarançı toplumundan yapılan derleme metinleri esas alındı. Yapılan araştırma ve sorgulama sonunda Tarançı toplumunun Doğu Türkistan'ın kuzeydoğusunda ve İli Irmağı havzasında yaşadıkları tespit edilmiştir. Biraz daha kuzeydeki Karamay dağlık bölgesindeki Kulca şehri bölgenin merkezi durumuna gelmiştir. İli havzası Cengiz Han zamanında sulanmış ve tarıma açılmıştır.Cengiz Han'ın buraya Doğu Türkistan'ın Kaşgar, Aksu, Hoten, Turfan ve Yarkent gibi bölgelerinden tarım işçisi getirdiği ve Tarançı kelimesinin de tarıg `darı` ve tarım kelimeleriyle ilgili olarak bu topluma ad olduğu var sayılıyor. Yapılan derleme ve incelemede, Hoten ve Yarkent ağzına göre Kulca-Tarançı ağzının daha çok koruyucu olduğu görülmüştür. Örnek olarak r ünsüzü diğer ağızlarda eriyip yok olduğu halde Tarançı ağzında daha çok korunmuştur. Bu ağızda hece yutumu, ünlü düşmesi, korunan ünsüz gibi ses olayları da az görülmektedir. Daha Önce Ahmet Caferoğlu ve Saadet Çağatay'ın zikrettiği üç özelliğe karşı bu incelemeyle yüz kadar ayırt edici Tarançı ağzı ortaya çıkmış oldu. Ancak yazı dilinde görüldüğü bilinen bu tür koruyucu tutumun, kapalı toplumlara da özgü olduğu bu çalışmayla ortaya çıkmış oldu. Kendilerinden metin derlenen kimi Tarançı kökenli kişiler, Uygur Türkçesi yazı dilinin en çok Tarançı ağzına yakın olduğunu iddia etmişlerdir. Yapılan tespit ve inceleme sonunda elde edilen verilerle günümüz Uygur Türkçesi yazı dilinin bu bakımdan uyumlu olduğu da görüldü.

Within this work which has been done as a Master's thesis, collation texts those compiled from Tarançı community among the Uighur Turks who had been come from East Turkestan and settled in Kayseri were taken as a basis. As the result of the research and questioning, it was confirmed that Tarançı community is living in the İli River Basin at the northeastern part of East Turkestan. Kulca city which situates in the Karamay mountainous region in the more northern parts has become the center of the (Tarançı) region. İli Basin has been irrigated and opened for agricultural production at Cenghis Khan Times. It is supposed that Cenghis Khan has brought agriculture workers from Kashgar, Aksu, Khotan, Turfan and Yarkent regions of East Turkestan and the word Tarançı became a name for this community deriving from the words tarıg `darı` (cereals).With the collations and researcehs it was determined that Kulca-Tarançı dialect is more protective than Khotan and Yarkent dialects. For example; the r consonant although it dissolves in other dialects is much more protected in Tarançı dialect. Sound events such as syncopation, haplology, consonant protection are seen rarer in this dialect. Besides the three characteristics those mentioned by Ahmet Caferoğlu and Saadet Çağatay, tens of distinctive characters of Tarançı dialect were identified by this work.It came to light that this posture which is seen only in the literary language can also be seen in the closed societies. Some Tarançı based people from whom some texts compiled urged that the literary Uighur Turkish language is mostly close to the Tarançı dialect. Also, it was seen that the data obtained through the investigation and the determination is concordant with the modern literary Uighur Turkish language.