Trabzon ve Ordu yöresi türkülerinin melodik yapısı

Abstract

ÖZET Trabzon ve Ordu, ülkemizin Doğu ve Orta Karadeniz Bölgesinde yer alan, coğrafi yapı ve kültürel değerleri bakımından birbirine benzerlik gösteren iki şehrimizdir. Trabzon ilinin 4685 km2, Ordu ilinin 6001 km2 yüzölçümü mevcuttur. Her iki ilin en önemli dağlarını Doğu Karadeniz Dağları oluşturmakta, yörede her mevsimde bol yağış alan yazların serin, kışların ılık geçtiği Karadeniz iklimi görülmektedir. Trabzon yöresinde daha çok çay, tütün, patates, fındık ve mısır yetişirken; Ordu yöresinde ilk sırayı fındık almakta ve bunun yanında mısır, patates, fasulye ve soya fasulyesi de yetişmektedir. M.Ö. /Tf. yüzyılda koloni kentleri şeklinde kurulduğu kabul edilen Trabzon ve Ordu illeri; Med, Pers, Roma, Bizans, Pontos ve Türk Devletlerinin egemenliğine girmiştir. M.Ö. VI- VII. yüzyıllarda Miletoslu koloniler ve Pers kültürü etkisinde kalan Trabzon, M.Ö. I. yüzyılda Roma kültürü ve M.S. İÜ. yüzyılda hıristiyanlık yörenin kültüründe önemli değişiklikler yapmıştır. Yörenin Bizans egemenliğine geçmesiyle kültürde belirgin bir canlanma gözlenmiş ve bu canlılık daha sonra Pontus döneminde de devam etmiştir. Fatih'in Trabzon'u fethiyle Hıristiyanlar ve Rumlar, istanbul ve Yunanistan'a göç etmiş, bu bölgeye Anadolu'nun çeşitli yörelerinden Türk ve islam olan topluluklar getirilmiş ve yöreye giderek Türk-îslam kültürü hakim olmuştur. 2700 yıllık geçmişi olan bu ilimiz, yaklaşık beş asırdır Türk Kültürü'nün en güzel örneklerini vermektedir. Bu ilimizin tarihi kadar folkloru de zengindir. Yörenin halk müziği ve halk oyunlarının en güzel örneklerini sunmaktadır. Kemence, saz ve bağlama yörede en sık kullanılan çalgılardır. Kız horonları, kadm oyun havalan, kına havalan, taşlama,maniler, kemence ve davul-zurna havalan ve daha pek çok havalar ezgi dağarcığım oluşturmaktadır. Usulsüz okunan Köroğlu, Kerem ve Garip havalan da folklorik yapının diğer öğelerini oluşturmaktadır. Yörede; değişik tavırlarda okunan türküler yanında, 10-12 ses genişliğinde seyreden türkülere ve 4 ses içinde kalan ezgilere de rastlanmaktadır. Yine 2 ve 4 zamanlı ana usullerde 5,7,9,10 zamanlı ezgilerin değişik örneklerine rastlamak mümkündür. Yöredeki türkülerin kafiye düzenleri de daha çok a-a-b-a veya a-b-c-b şeklindedir. Trabzon halk ojmnlarına genel olarak horon denir. Çok çevik, sert ve ritmik olarak kemence, davul, zurna veya kaval eşliğinde oynanır ve 5,7,9 vuruşludur. Müzikleri ise normal oyunlarda 7/8'lik, hızlı oyunlarda 7/16'hkûr. Horon oyunlan Karadeniz kıyısında uzanan Artvin, Rize, Trabzon, Giresun, Ordu, Samsun, Sinop, Kastamonu ve Zonguldak illerinin hepsinde hemen hemen aynı folklorik yapıda oynanır. Horon kurma süresince ve temposu yüksek olan sıksara, sallama oyunlannda türkü söylenmez. Düz horon ve atlama oyunlarında oyuncular veya kemençeci tarafından türküler söylenir. Trabzon yöresinde aralarında büyük fark olmayan 5 tür ağız vardır. Of-Sürmene- Araklı ağızlan Rize ağızlanna benzemekte, Akçaabat, Vakfıkebir ve Tonya ağızlan ise bunlardan değişiklik göstermektedir. Karadeniz ağızlannda (ı) seslisi (i)' ye, (i) seslisi (u)' ya, (k) (g)'ye, (h) (ğ)'ye, (a)(o)'ya değişim göstermektedir. Yine (r) sesinin düşmesi sıkça görülmekte, sözlerin sonuna gelen (r) genellikle söylenmemektedir. Trabzon îli gibi kuruluşu Miletoslu kolonilerle başlayıp, Helen, Pers, Bizans, Rum kültürü etkisinde kalan Ordu ilimiz, 1391 yılında Yıldınm Bayezid'in Karadeniz Beyliklerini bir bayrak altına toplaması ile Türk-îslam kültürünün etkisi altına girmiştir.1877-1878 Osmanlı - Rus savaşından sonra Kafkasya'dan gelen kalabalık bir topluluğun Ordu'ya yerleştirilmesiyle bu yöremizde Kafkas kültürünün etkisi de görülmeye başlanmıştır. Cumhuriyetin ilk yıllarından başlayarak günümüze dek Ordu'da giyim-kuşarn, folklor, müzik ve edebiyat v.b. gibi kültürel etkinliklerin toplumsal yaşamda belli bir ağırlığı olmuştur. Ordu yöremizde de Karadeniz Bölgesi halk müziği ve geleneksel oyunların özellikleri görülür. Halk müziği, Giresun Bölgesi halk müziği ile benzerlikler göstermektedir. Müzikli toplantılarda; ağır havalarla başlayan ezgiler giderek tempo kazanır, karşılama, sallama ve horon gibi hareketli ezgilerle devam eder. Bu yöremizde de Garip ve Kerem ayığında, Yanık Kerem, Kerem ve Yahyalı Kerem'in çeşitli dereceleri içinde seyreden ezgilere rastlanır. Bu yöremizde de 2+3+2+2 ve 2+2+2+3 düzümünde olan 9 zamanlı ezgiler çoğunluktadır. Bunlardan başka 2 zamandan 8 zamana kadar değişen her türlü ezgiye rastlanır. Yörede yaygın olarak çalman müzik aletleri kemence, bağlama, davul, zurna ve klarnettir. Ordu ilinin folklorik yapısını Trabzon ve dolaylarının etkisindeki tempolu oyun ve türküler yanında, Kafkas toplumunun etkisindeki Kafkas oyun ve türküleri oluşturmaktadır. Halk oyunları olarak, üç ayak, Ordu karşılaması, metelik, kırbaç horonu, Boztepe kız horonu ve horon sıkça oynanmaktadır. Ordu yöresi yerel ağzı Orta Karadeniz Bölgesi ağızlan grubu içinde yer alır. Sözcük başında a => e' ye, sözcük içinde a =»u' ya, i => u' ya, i => ı' ya, e =*a' ya, sözcük sonunda i => u' ya dönüşüm göstermektedir. Sözcük başı, ortası ve sonunda ünlü değişimlerine sıkça rastlanmaktadır.