Harezm Türkçesinde birleşik fiiller

Abstract

Eldeki çalışmada, Karahanlı Türkçesiyle Çağatayca arasında geçiş dili kabul edilen Harezm Türkçesindeki birleşik fiiller incelenmiştir. Bunun için bu dönem eserlerinden Kısasü'l-Enbiyâ, Nehcü'l- Ferâdîs, Muînü'l-Mürîd ve Mukaddimetü'l-Edeb birleşik fiiller açısından taranmıştır.Çalışmaya, araştırmacıların birleşik fiiller hakkındaki görüşleri verilerek başlanmış ve bunlar değerlendirilmiştir. Daha sonra, birleşik fiiller, İsim + Yardımcı Fiilden Oluşan Birleşik Fiiller ve Fiilimsi + Yardımcı Fiilden Oluşan Birleşik Fiiller olmak üzere iki ana başlık altında incelenmiştir. İsim + yardımcı fiil yapısındaki birleşik fiillerin kullanılışında isimlerin fiilleştirilmesi ve fiil olarak kullanılması söz konusudur. Ayrıca, bu tür birleşik fiiller anlamca kaynaşmakta ve belli bir kavramı karşılayabilmektedir. Fiilimsi + yardımcı fiil yapısındaki birleşik fiillerin kullanılışında ise kılınış ve görünüşler ortaya çıkması söz konusudur. Yani, bu tür birleşik fiillerin zaman ve tarz bakımından kullanım ve işlev incelikleri kazandıkları da söylenebilir.Taranan eserlerde -genelde aynı cümle içerisinde- birleşik fiille birlikte eş anlamlı bir birleşik fiilin (inkıyad kıl- = boyun ber-: `itaat etmek`, zulm et- = küç kıl- = küç tegür-: `zulmetmek` vb.) veya eş anlamlı Türkçe bir fiilin (abdest kıl- = yun-: `abdest almak`, kadgulug bol- = kadgu ye- = kadgur-: `üzülmek` vb.) kullanılması dikkat çekmektedir. İleride yapılacak birleşik fiil çalışmalarında araştırmacılara yardımcı olacağı, fikir vereceği düşünülerek bu hususa özellikle dikkat çekilmiştir. Yine, taranan eserlerde birleşik fiillerin tamlayıcılarla kullanılışı dikkat çeken bir başka husustur. (+gA magrur bol-: ?birine kanmak, aldanmak? vb.) Bu, aynı zamanda hâl eklerinin birbiri yerine kullanılması görüşünün de her zaman geçerli olamayacağını düşündürmektedir. Çalışmada, bu konuyla ilgili çok çarpıcı örnekler vardır.Çalışmada yer alan isim + yardımcı fiil yapısındaki birleşik fiiller sözlük haline getirilmiş ve çalışmanın daha faydalı ve pratik kullanılması hedeflenmiştir.

ABSTRACTWith this literary study compound verbs in Harezm Turkish which is accepted as transition language between Karakhanid Turkish and Chagatai have been analyzed. Therefore, the works among this period such as Kısasü?l-Enbiyâ, Nehcü?l- Ferâdîs, Muînü?l-Mürîd and Mukaddimetü?l-Edeb have been searched in terms of compound verbs.The work begins with researchers comments about compound verbs and those comments have been reviewed. Then, compound verbs have been studied under two main title as of Noun + Compound Nouns Consisting of Auxiliary Verb and Verbal + Compound Verbs Consisting of Auxiliary Verb. With the use of the compound verbs as Noun + auxiliary verb, nouns are verbalized and are used as verb. Besides, such compound verbs mix by meaning and can provide a certain thing. With the use of the compound verbs as Verbal + auxiliary verb, manner of action and appearances occur. That is, it can be said that such compound verbs obtain usage and function subtlety in terms of time and manner.Generally, in the same sentence, together with the usage of compound verb, a synonymicon compound verb (inkıyad kıl- = boyun ber-: ?itaat etmek?, zulm et- = küç kıl- = küç tegür-: ?zulmetmek? etc.) or a synonymicon Turkish verb is pointed out. (abdest kıl- = yun-: ?abdest almak?, kadgulug bol- = kadgu ye- = kadgur-: ?üzülmek? etc.) This point especially has been stood out thinking that it may be helpful or give an idea to the researchers who will carry out such a work in future. Also, in studied works, usage of compound verbs with subordinatives is another point which takes attention. So, this at the same time makes think that the opinion which says case affixes can be substituted each other cannot be valid. In the work, there are lots of interesting examples about this topic.In the work, the compound verbs in the form of noun + auxiliary verb have been shaped as a dictionary and it is aimed the work to be more useful and practical.