Fahreddin er-Râzî`de isbât-ı vâcib delilleri: Hudûs ve imkân

Abstract

`Varlığı kendinden olup başka bir varlığa ve güce dayanmayan Tanrı'nın yetkin bir şekilde var oluşunu açıklamak, ortaya koymak için gösterilen ilmî, fikrî çabayı ifade eden isbât-ı vâcib`, kelâm ve felsefenin ortak meselesidir. Bu disiplinlerin Tanrı'nın varlığını ispatlamak için kullandıkları deliller, ağırlık noktaları ve usulleri açısından farklılık göstermektedir. Kelâmcılar daha çok, cevher ve arazların değişkenliğinden yola çıkarak tümevarım yöntemiyle âlemin sonradan yaratıldığı ve dolayısıyla bir yaratıcıya muhtaç olduğu ispatına dayanan `hudûs delili`ni kullanırken, filozoflar ise zorunsuz (mümkin) niteliği taşıyan âlemdeki nesnelerin var oluşlarını yokluklarına tercih edecek zorunlu bir varlığın ispatını esas alan `imkân delili`ni kullanmıştır. İsbât-ı vâcib konusundaki görüşlerini incelediğimiz Fahreddin er-Râzî'nin (ö. 606/1210) eserlerinde, hudûs ve imkân kavramları ilk olarak, umûr-ı âmme bahislerinde, ayrıca Tanrı'nın varlığını ispatlamada kullanılan deliller olması hasebiyle ilahiyât bahislerinde incelenmektedir. Râzi, kelâm ve felsefede isbât-ı vâcib konusunda kullanılan delillerin farklı olmasının sebebinin, nesnenin fâile olan ihtiyacının `hudûs` veya `imkân` anlayışına bağlanmasından kaynaklandığı ifade eder. Çalışmamızda, her iki disiplininde de kullanılan delillerden yararlanan Râzî'nin, isbât-ı vâcib hakkında `zâtların ve sıfatların imkânından hareketle Tanrı'nın varlığına istidlâl` ve `zâtların ve sıfatların hudûsundan hareketle Tanrı'nın varlığına istidlâl` delillerini kullandığı tespit edilerek her iki yaklaşım da tartışılmıştır. Öte yandan Râzî'nin, bu delillerin dışında, Allah'ın varlığı hakkında zikredilen iknaî delilleri de ifade ettiği, özellikle sûfîlerin ve İslâm toplumunda meşhur kişilerin konuyla ilgili olarak dile getirdiği cümlelere yer verdiği ve muhatapların zihinlerinde oluşan şüpheleri farklı deliller kullanarak gidermeye çalıştığı görülmüştür.Anahtar Sözcükler: Fahreddin er-Râzî, İsbât-ı vâcib, Hudûs, İmkân, Fâil, Fiil

The endeavour to prove the existence of God (ithbat al-wajib), which corresponds to the effort of explaining the perfection of God, who exits by Himself without being dependant on any other being or power, is a problem common to both theology and philosophy. The arguments used in these two disciplines to prove the existence of God differ in terms of methodology and reference points. The theologians use the `argument of temporality (huduth)`, whereas the philosophers prefer the `argument of contingency (imkan)`. In the works of Fakhr al-Din al-Razi, the approaches of theology and philosophy on this issue are investigated under a mutual heading. So the concepts of temporality and contingency are first analysed in the ontology section and then, due to their use in proving the existence of God, under the heading of theological discussions. According to al-Razi, the reason why different arguments are used in theology and philosophy has to do with the difference of approach on the question whether the exigence of the object to an agent is related to temporality or contingency. As will be discussed in this study, benefiting from the arguments of both disciplines, al-Razi uses `the proof for God's existence through the contingency of the self and its attributes` as well as `the proof for God's existence through the temporality of the self and its attributes`. Apart from these arguments, al-Razi also explicates the rhetorical arguments and tries to remove any doubt from the mind of his audience by including the aphorisms of Sufis and other famous persons in the Islamic society.Key Words: Fakhr al-Din al-Razi, the Existence of God (ithbat al-wajib), Temporality (huduth), Contingency (imkan), Agent, Act.