Osmanlı bürokrasi geleneğinde `Kazâyâ` usulü- II. Bâyezid dönemine ait Kaziyye Defterleri

Abstract

Bu tezde Osmanlı Devleti'nin bürokrasi geleneklerinin henüz gelişim safhasında olduğu bir dönemde `kazâyâ` usulünün mahiyeti incelenmiştir. İlk kez bir araştırmaya konu olan bu mesele ele alınırken doğrudan birinci elden kaynaklara referans verilmiştir. Bu amaçla yüksek mahkeme niteliği de taşıyan Divân-ı Hümâyûn'a sunulmak üzere bir nevî rapor şeklinde tutulan kazıyye defterleri çalışmanın ana kaynağını oluşturmuştur. Bugüne ulaşan en erken tarihli örnekleri II. Bâyezid (1481-1512) dönemine kadar inen bu defterlerin ışığında, bir taraftan merkezî bürokrasinin taşradaki temsilcileri olan kadıların müfettiş vasfıyla taşra ile merkez irtibatının sağlanmasında oynadığı kilit rolün önemi ortaya konulurken; diğer taraftan da devlet mekanizmasının hukukî, idarî, sosyal ve ekonomik olaylara yaklaşım biçimi değerlendirilmiştir. Merkez tarafından görevlendirilen müfettiş kadıların kendi meslektaşlarını ve ehl-i örf sınıfına mensup görevlileri teftişini içeren kayıtların tahlili çalışmanın bel kemiğini oluşturmuştur. Bu kayıtlar incelenirken gerek kadıların gerekse diğer resmî görevlilerin teftişe konu olan yolsuzluklarına ve suistimallerine de dikkat çekilmiştir. Ayrıca Osmanlı Devleti'nin merkezden uzak mahallerdeki her türlü problemden haberdar olmak için şikâyet mekanizmasını etkin bir şekilde kullandığı, ardından teftiş mekanizmasını harekete geçirerek şikâyet içerikli bilgilerin öncelikle doğruluğunu araştırdığı ve nihayetinde meselelerin çözümüne yönelik girişimlerde bulunduğu saptanmış ve bu konuda devlet mekanizması içerisindeki idarî işleyişin sistematiği anlaşılmaya çalışılmıştır.

This thesis examines the essence of the `kazâyâ` procedure in Ottoman Empire, which was still in devolopment stage in the formative period of the Ottoman bureaucracy. When this issue, a subject of the research for the first time, is adressed primary sources are directly referred to. To this end, the kazıyye registers which is prepared as a kind of report to be presented to Divân-ı Hümâyûn (The Imperial Council) that had also characteristics of a supreme court constitutes main source of the study. In the light of these registers the earliest examples of which appeared in the time of Bayezid II, the key role played by kadis who were representatives of central bureaucracy in the provinces in ensuring the contact between centre and provinces as investigators was highlighted on the one hand, and the approach of the mechanism of the statecraft to legal, administrative, social and economic events had been evaluated on the other hand. The analysis of the records including the inspection their colleaugues and ehl-i örf (executive officials) by kadis appointed by the central administration formed the basis of this research. While these records are being examined, the corruptions and abuses of kadis and other officials had also been indicated. Furthermore, it was determined that Ottoman Empire effectively made use of complaint mechanism to gather information about all kinds of problems even in remote areas from the state centre, then investigated the accuracy of complaint related information by activating the investigation mechanism, and eventually took steps in the direction of solutions to these problems. As a result, the systematics of the administrative process has been tried to be understood in this study.