Tecrîdü`l-itikâd şârihlerinde imâmet: İsfahânî ve Ali Kuşçu örneği

Abstract

Klasik dönemde yazılmış birçok kelâm kitabında yer alan imâmet meselesi, kelâm-siyaset ilişkisini tespit noktasında önemli bilgiler içermektedir. Hz. Peygamber'in vefatının ardından İslâm devletinin yöneticisinin seçimi hususunda ilk halifelerden başlayan sürecin teolojik mahiyeti hakkında mezhepler farklı görüşler ileri sürmüştür. Şiî-İmâmî anlayış, insanlara bırakılan bu alanı `nas`lar ile düzenlemeye çalışmış ve bu husustaki görüşlerini temellendirmek için salah-aslah, lütuf gibi birtakım Mu'tezile kökenli teorilere başvurmuştur. Şiîlerin bu yaklaşımı, Ebü'l-Hasan el-Eş'arî'den (ö. 324/935-36) itibaren Sünnî kelâm eserlerinin sonuna imâmet bölümü eklenmesini beraberinde getirmiştir. İlgili bölümde nas iddiasında bulunan Şiî anlayış eleştirilerek temelde fıkhî bir mesele olan imâmetin, kelâmî yönü ortaya konulmaya çalışılmıştır. Müteahhir dönem kelâm âlimi Nasîrüddîn et-Tûsî (ö. 672/1274) de Şiî-İmâmî imâmet teorisini benimsemiş ve yazdığı Tecrîd'ül-i'tikâd adlı kitabının imâmet bölümünü bu teori doğrultusunda şekillendirmiştir. Hz. Ali ve evlâdından onbir kişinin seçilmiş imâm olduğunu ispatlamak ve ilk halifelerin Hz. Ali'nin hakkını gaspettikleri iddiasını desteklemek yönünde birtakım görüş ve ithamları içeren Tecrîd'in beşinci bölümü olan `imâmet`, bilimsel kimliğinin getirdiği saygınlık sebebiyle Tûsî'ye yakıştırılamamış ve kimileri tarafından, öğrencisi İbnü'l-Mutahhar el-Hillî'ye (ö. 726/1325) nisbet edilmiştir. Ebü's-Senâ el-İsfahânî (ö. 749/1349) ve Ali Kuşçu (ö. 879/1474), Tecrîd'e şerh yazarak imâmet bölümünde ana metin yazarını dikkatli bir eleştiriye tabi tutmuşlardır. Bu tez çalışmasında Sünnî âlimlerin, şerh telif etme sebeplerinden biri olan `Tecrîd'in imâmet bölümündeki iddialar`, İsfahânî ve Kuşçu şerhleri bağlamında incelenmiş ve ilgili metinlere yansıyan Şiî-Sünnî tartışmasında tarafların argümanlarının tahlil edilmesi hedeflenmiştir.

The subject of imāmate, which is included in many kalam books written in the classical period, contains important information regarding the relationship between kalam and politics. The various sects differed about the theological nature of this process which began when the first caliphs selected a ruler for the Islamic state after the death of the Prophet. The Shi'i-Imâmi sect employed `texts,` and resorted to some Muʿtazila rooten theories such as salah-aslah, and lutuf (kindness) in order to prove their views on this issue, which had been originally left to the people to decide. This approach of the Shiites brought about the addition of an imāmate section at the end of Sunni kalam works beginning with Abu'l-Hasan al-Ash'ari (d. 324 / 935-36). In the related chapter, the Shi'i understanding found in the question was criticized and there was an attemp to reveal the kalamic side of the issue which is at its essence an issue of fiqh. Nasıruddîn et-Tusi (d. 672/1274) adopted the Shiî-Imâmî imâmet theory and shaped the imâmet section of his book Tajrīdu'l-'ıtiqād based upon it. The İmāmate section of Tajrīd, which contains a number of views and claims that support the imāmate of Ali, as well as affirming the textual proof for the imāmate of 11 of his descendants, and takes the view that the first Caliphs wrongfully usurped the imāmate from him, was not regarded by some to have been written by Nasîruddîn et-Tûsî, due to the high level of respect he held with scholars based upon his scientific contributions to the various disciplines. Therefore `maksadu'l-imâme,` which is the fifth chapter of Tajrīd it was attributed to his student Ibn al-Mutahhar al-Hilli (d. 726/1325). Ebu's-Senâ al-Isfahānî (d. 749/1349) and 'Ali al-Qushjī (d. 879/1474) wrote a commentary on the Tajrīd and subject the author and his claims to careful critique. This study aims to analyze the arguments of the Sunni scholars in the Shi'i-Sunni debate using the Isfahānî and Qushjī's commentaries as well as the claims in the imāmate section of Tajrīd.