İlk islam ahlak incelemeleri bağlamında ahlak sosyolojisi

Abstract

Ahlak; teolojiden felsefeye, epistemolojiden etnolojiye, sanata, edebiyata, hukuka, psikolojiye ve sosyolojiye uzanan zengin bir muhteva ve disiplinler arası bir uzama sahiptir. Diğer disiplinlerle ilişkisi göz ardı edilemeyecek ölçüde ehemmiyetli olsa da ahlakın ifade bulabildiği yer kuşkusuz toplumsal zemindir. Ahlak incelemeleri ve ahlak felsefesi bize göstermektedir ki ahlak sosyal bir fenomendir. Bireysel ahlak örnekleri bulunmakla beraber ahlakın yaşam zemini ve anlam uzamı toplumsal gerçekliktir. Nitekim kimi düşünürlere göre toplumsalın dışında ahlakı aramak beyhude bir arayıştır. Dolayısıyla ahlak-sosyoloji ilişkisi (ahlak sosyolojisi) kaçınılmaz bir biçimde karşımıza çıkmaktadır. Ahlak sosyolojisi, her şeyden evvel insan davranışlarının ve insan ilişkilerinin ahlaki bir temele oturtulmasından kaynaklanmakta ve insanın gündelik sosyal ilişkilerini ve toplumsal davranışlarını ahlaki değer yargılarından hareketle bir temele dayandırmaya çalışmaktadır. Diğer yandan ahlak sosyolojisi, ahlaki davranışların birer sosyal davranış haline gelmesi ve sosyal davranışın temelinde, sorumluluk bilinci ile ahlaki değer yargıların bulundurulması noktalarından hareket etmektedir.Bir kavram, tez ya da bilim dalından bahsedilirken ilk etapta onun etimolojik kökeni ve tarihsel dayanaklarına bakılır ya da tarihsel kökeni ve dayanaklarına referansla izah edilmeye ve savunulmaya çalışılır. Bu araştırmanın temel amacı sosyolojik incelemelerin ve dolayısıyla sosyolojinin modern zamanlara ait bir ilmi disiplin olsa da bu alanın önemli bir kolu olan ahlak sosyolojisinin, ilk örneklerini yaklaşık bin yıl önce verdiği iddiasıyla ilk dönem İslam düşüncesinde bu örneklerin izini sürmektir. Sosyolojik yaklaşımın; kuralları, kuramları ve yöntemleriyle sistematik bir teşekküle sahip olmasa da ilk örneklerini İslam ahlak düşüncesinde, ahlak araştırmaları bağlamında meydana getirdiği söylenebilir. Yapılan çalışma teorik araştırma kapsamına girdiğinden ilk etapta alandaki özgün ve tali kaynaklar incelenmiş ardından, alanı dolaylı açıdan ilgilendiren kitap ve makalelerden yararlanılmıştır. Araştırmaya uygun düşmesi cihetiyle yaklaşım biçimi olarak yorumsamacı ve kimi yerlerde fenomenolojik yaklaşım tercih edilmiştir. Bazen düşünürlerin ifadeleri paranteze alınmak suretiyle bazen de bu ifadelerin onların zihin dünyalarındaki anlamlandırılma biçimleri dikkate alınarak değerlendirmelere gidilmiştir. Araştırmada varılan nokta ise şöyledir. İlk İslam ahlak incelmelerinde; toplumsal dinamikler, toplumsal ilişkiler, sosyal olay ve olgular hakkında birtakım ahlak nazariyeleri geliştirilmiş ve böylelikle ahlak-toplum ilişkisi kurulmaya çalışılmıştır.Anahtar Sözcükler: ahlak, sosyoloji, sosyal ahlak, ahlak sosyolojisi, ilk ahlak incelemeleri

Morality has a rich content and interdisciplinary spectrum that ranges from theology to philosophy, from epistemology to ethnology, art, literature, law, psychology and sociology. The space where morality could be best expressed is the society, although its relations with other disciplines could not be ignored. Moral studies and moral philosophy have demonstrated that morality is a social phenomenon. Although there are examples of individual ethics, the basis of existence and conceptual domain of morality is the social reality. Indeed, according to certain philosophers, searching for ethics outside the society is futile. Therefore, the relationship between ethics and sociology (moral sociology) inevitably emerges. Moral sociology is, first and foremost, a result of human behavior and human relations based on moral principles, and attempts to base one's daily social relations and social behavior on moral values. On the other hand, moral sociology is based on the socialization of moral behavior and the fact that social behavior is based on sense of responsibility and moral values.When a concept, hypothesis or scientific branch is mentioned, initially its etymological roots and historical bases are scrutinized, or an attempt is made to explain and defend the phenomenon with reference to its historical origins and roots. The main objective of the present study was to trace the roots of sociological analysis and thus sociology, albeit it is a contemporary science, and moral sociology in early Islamic thought with the premise that the first examples of the field were produced approximately a thousand years ago. It could be argued that the first examples of sociological approach could be observed in Islamic ethics, in ethical discussions although it was not a systematic doctrine with rules, theories and methods. Since the conducted study was a theoretical research, the original and secondary resources in the field were examined in the first stage and then the books and articles related to the field were utilized indirectly. The interpretivist and phenomenological approaches were preferred when necessary since these were adequate methods for the present study. In certain instances, thoughts of philosophers were presented in brackets, and in others, these expressions are evaluated in terms of their thought process. In conclusion, it could be stated that certain moral theories were developed on social dynamics, social relations, social events and phenomena to establish a relationship between ethics and society in the first Islamic moral investigations.Keywords: Ethics, sociology, social ethics, moral sociology, first ethics investigations.