Hicri VII. asra kadar Hanefî usûlü bağlamında fıkıh usûlü kelam ilişkisi

Abstract

Bu çalışmada fıkıh usûlü kelâm ilişkisi, teşekkül ve olgunlaşması hicri yedinci asra kadar süren Hanefî usûl düşüncesi bağlamında incelenmiştir. Külli bir ilim olması sebebiyle bütün şer'î ilimlere etki etmiş olan Kelâm, usûl anlayışlarının, ele alınan konuların ve takip edilen yöntemlerin şekillenmesinde fıkıh usûlüne tesir etmiştir. Hanefi usûl düşüncesinin teşekkülü ve olgunlaşması sürecinde iki bölge Hanefîleri ekili olmuştur. Bunlar; Bağdat merkezli Irak Hanefî meşayihi diğeri ise Buhârâ ve Semerkant merkezli Mâverâünnehir Hanefî meşayihidir. Araştırma neticesinde Irak ve Mâverâünnehir Hânefîleri arasında teolojik, Semerkant ve diğer Hanefîler arasında da yöntem (yaklaşım) farklılıklarının olduğu tespit edilmiştir. Buna göre Irak Hanefî usûlcülerin İ'tizâlî eğilimde, Mâverâünnehir Hanefilerinin ise Sünnî inanç esaslarına bağlı oldukları görülmüştür. Ayrıca Irak Hanefi usûlcüleriyle usûlde onları takip eden Debûsî, Serahsî ve Pezdevî gibi Mâverâünnehir usûlcüleri fıkıh ağırlıklı bir usûl yaklaşımına sahipken, Semerkant Hanefilerinin kelâm ağırlıklı bir usûl yaklaşımına sahip olduğu tespit edilmiştir.Çalışmada Hanefî usûl eserlerinde akıl, hüsün-kubuh, teklif, şer'î illet, içtihatta isabet ve hata gibi kelâmla ilişkilendirilen meseleler, Hanefi usûlcülerin yaklaşımları ve kelâmî tavırları dikkate alınarak ayrıca incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Fıkıh Usûlü, Kelâm, Hanefî mezhebi, Irak Hanefîliği, Mâverâünnehir Hanefiliği, Akıl, Hüsün-kubuh.

`Until the Seventh Century of the Hijra In the context of Hanafi legal theory`In this study, the relation between legal theory and theology has been examined and that has been in the context of the Hanafi thought of legal theory, of which formation and development lasted until the seventh century. As the theology is a holistic science, it has influenced other fields from different directions. As a result theology influenced the legal theory in forming the legal theoretical notions, the topics handled and the methods followed. Two region were effective in formation and development of the Hanafi legal theory. One of these was the Baghdad-based Iraqi Hanafi legists, and the other was the Bukhara and Samarkand-based Transoxanian Hanafîs legists. As a result of the research, it has been discovered that there are theological differences between the Iraqî and Transoxanian Hanafîs and methodic differences between Semerkant and other Hanafîs. According to this, it is noticed that the Iraqi Hanafi scholars are inclined to Iʿtizāl while the Transoxanian Hanafîs are stuck to the Sunni beliefs. In addition, it has been determined that Samarkand Hanafis had a theological approach while Iraqî Hanafis like, Debûsî, Serahsî and Pezdevî who followed the Iraqi Hanafi scholars, had fıqh-weighting approach.In the study, the subjects related to theology in Hanafî legal theory sources such as reason, good-evil, assigning, legitimate cause, to be right or wrong in id̲j̲tihād examined separately by taking into account the approaches of Hanafi scholars and their theological attitudes.Key Words: Legal theory, Theological, Iraqi Hanafism, Transoxanian Hanafîs, Reason, Husn-Qubh (Good-Evil).