Āgehī`nin Riyāzü`d-Devle adlı eserinde fiiller 525a-622b varakları arası (Giriş-inceleme-metin-sözlük)

Abstract

Tarih yazıcılığı, tarih araştırmacıları kadar dil üzerinde çalışmalar yapanların da ilgisini çekmiştir; çünkü tarih metinleri, ihtiva ettiği dil malzemesi ve söz varlığı bakı-mından çok önemli bilgiler vermektedir. Bu sebeple, Son Dönem Çağatay Türkçesi ya-zarlarından olan Āgehȋ'nin yazmış olduğu 'Riyāzü'd-Devle' adlı eser üzerinde çalışmak istedik. 19. yüzyılın ilk yarısında yazılmış bir tarih kitabı olan bu eser, Rus işgali öncesi Hîve Hanlığı tarihini anlatmaktadır. Çalışmamızda, Riyāzü'd-Devle'nin İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde kayıtlı olan T82/02 numaralı nüshası kullanılmıştır. Çalışmamızın kapsamını, adı geçen eserin 525a-622b varakları arasında kullanılan fiil unsurları ile söz varlıklarının alfabetik dizilişi oluşturmaktadır. Çalışmamızın kapsamını, adı geçen eserin 525a-622b varakları arasında kullanılan fiil unsurları ile söz varlıklarının alfabetik dizilişi oluşturmaktadır. Bu çalışma, Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır. Bu çalışma, Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır. Bu çalışma sayesinde 19. yüzyılda Hîve Hanlığının sosyal, iktisadî ve siyasi durumu hakkında bilgi sahibi olunacak; aynı zamanda Son Dönem Çağatay Türkçesindeki fiillerin özellikleri ve dö-nemin söz varlığı hakkında önemli bilgiler edinilecektir. Dönemin en önemli tarihçilerinden biri olan Āgehî, Hîve Hanlığının ilk saray tarihçisi olan Mûnis Harezmî'nin yeğenidir. Mūnis Harezmî'nin ölümü sebebiyle yarım kalan ünlü tarih eseri Firdevsü'l İkbāl'i tamamlayan Āgehî, aynı üslup üzerine 'Riyāzü'd Devle' adlı kitabı yazarak Hîve Hanlığı'ndaki tarihî olayları kayıt altına almıştır. Eser, bize bir taraftan çok zengin bir dil malzemesi sunarken, diğer taraftan dönemin tarihî olaylarını, sosyal ve iktisadî hayatını canlı bir şekilde tasvir eder.

The writing of history has attracted historians as well as those who study lan-guages as historical texts are of great importance in terms of language material and vo-cabulary. Therefore, the present paper has focused on Riyāzü'd Devle, the work of Āgehi who was one of the Chagatai Turkish authors. This history book was written in the first half of the 19th century and it gives voice to the history of Hîve Khanate before the invasion of Russia. The numbered, T8/02 and registered copy attained from the li-brary of İstanbul University has been used in this present graduate thesis. The scope of the study has been limited to the verb elements found on the pages from 525a to 622b. The present study has four sections which are as follows: Introduction, analysis, text and dictionary. The numbered, T82/02 and registered copy attained from the library of İstanbul University has been used in this present graduate thesis. The scope of the study has been limited to the verb elements found on the pages from 525a to 622b. The present study has four sections which are as follows: Introduction, analysis, text and dictionary. Thanks to the present thesis, the social economic and political situation of Hîve Khanate in the 19th century can be learned as well as the verbs and language material in late Chagatai Turkish language. One of the most important historians Āgehî, the first palace historian of the Hîve Khanate is the nephew of Mûnis Harezmî. Āgehî, who completed the famous historical work Firdevsü'l Iqbal, which was left uncompleted for the death of Mūnis Harezmî, he wrote the book Riyāzü'd Devle on the same style and recorded Hîve's history. The book depicts the historical events, social and economic life of the period from one side in a vivid way.