Folklorê kirmancan (Zazayan / Kırdan / Dimılîyan) ser o cigêrayîşê

Abstract

Bu çalışma ile farklı lehçeler konuşan Kürt toplumsal yapılarından biri olan Kırmancların (Zazalar/Kırdlar/Dımıliler) yaşamını yansıtan bazı folklorik ögelerin araştırılması ve yazılı hale getirilmesi amaçlanmıştır.Folklor, kapsamı bakımından oldukça geniş bir alanı içine almaktadır. Bu kadar geniş kapsamlı bir konunun bu kadar geniş bir coğrafyada çalışılması elbette bir yüksek lisans tezini aşar. Bu nedenle çalışma sadece üç ayrı alanı kapsayacak şekilde yapılmıştır. Alan seçimi yapılırken, çevrelerinin ortak özelliklerini taşıyan yerler olmasına özen gösterilmiştir.Bundan hareketle, araştırma alanı olarak Kırmancların yoğun olarak yaşadıkları bölgenin kuzeyinde Dersim-Mameki, orta bölümde Diyarbakır-Lice, Güneyde ise Urfa-Siverek seçilmiştir. Bu yerlerde yaşayan ve Kırmancca konuşan Kürtler hem konuşulan şive bakımından hem de dini inanç (mezhep) bakımından birbirinden farklıdırlar. Ayrıca her üç bölgede yaşayan Kırmanclar, kendilerini ve dillerini farklı adlandırmaktadırlar.Araştırma sahasına, belli kriterler göz önüne alınarak karar verildikten sonra görüşülecek kişiler belirlenmiştir. Araştırma yöntemi, ağırlıklı olarak, sahada yüz yüze görüşme şeklinde olmuştur. Sahaya çıkmadan önce, folklor araştırmaları için gerekli yaklaşık 300 soru hazırlanmış, önceden belirlenen, yaşça ileri ve yöre kültürüne hâkim, kültürü hala yaşayan, dile hâkim, yani asimilasyondan en az etkilenen kişilere sorulmuş ve anlatımlar kaydedilmiş, sonra da kayıtlar dinlenerek yazılı hale getirilmiştir.Yüz yüze görüşmenin yanı sıra araştırma yöntemi olarak kaynak taraması da yapılarak ilgili kaynaklardan yararlanılmıştır.Bu çalışma, giriş bölümü dışında altı bölümden oluşmaktadır.Giriş bölümünde, araştırmanın kapsamı ve çerçevesi çizilmiş, metodu hakkında bilgi verilmiştir.İkinci bölümde, folklorun tanımı ve mahiyeti, dünyada folklor çalışmaları ve bu çalışmaların içeriği ele alınmıştır. Bu çerçevede dünyada folklor araştırmalarından örnekler sunulmuştur.Amerika, Almanya (doğu-batı), Fransa, İspanya, İtalya, İrlanda, Rusya, Mısır, İsrail ve Türkiye'deki folklor çalışmalarının tarihçesi kısaca aktarılmıştır. Bu kısmın sonunda da Kürt folkloru ile ilgili çalışmalar aktarılmıştır. Bunlar, Ermenistan, Suriye, İran, Irak ve Türkiye Kürtlerinin çalışmaları olarak ayrı başlıklar altında sunulmuştur.Üçüncü bölümde, araştırma alanı, Kırmanccanın konuşulduğu yerler ve Kırmancların kendilerini ve dillerini adlandırmaları hakkında bilgi verilmiştir. Buna göre, Dêrsim (Tunceli), Çewlîg (Bingöl), Dîyarbekir (Diyarbakır), Ruha (Urfa), Erzingan (Erzincan), Erzirom (Erzurum), Gimgim (Varto), Xarpêt (Elazığ), Sêwas (Sivas), Bidlîs (Bitlis), Semsûr (Adıyaman), Sêrt (Siirt)'in merkez ve/veya ilçelerinde Kırmancca konuşulmaktadır.Kırmanccayı konuşan halk, her ayrı bölgede kendini ve konuştuğu dili farklı adlandırmaktadır.Bunlar:Kırmanc-KırmanckiKırd-KırdkiDımıli-DımılkiZaza-Zazaki şeklindedir.Bilindiği gibi Kürtlerin bir bölümü, özellikle Kırmancca konuşanlar sert bir coğrafyaya sahipler ve sert bir iklimi yaşamaktadırlar. Bu da Kürtlerin sosyo-ekonomik yaşamlarında olduğu gibi kültürel yaşamında da önemli rol oynamaktadır. (Uzun kış koşullarına uygun bir yaşam biçimi geliştirmek. Ör: Giyim biçimi, sözlü edebiyat, oyunlar vb.)Dördüncü bölümde, bölgenin sosyal yapısı, bölgede meydana gelen sosyal olaylar ve bu olayların sosyal yapının değişimine etkileri incelenmiştir. Özellikle toplumsal hareketler sonucunda yaşananların, sosyal yaşamın dönüşmesindeki rolleri ve yine doğal afetler sonucu oluşan göçlerin sosyal yaşama etkileri ile ilgili gözlemler aktarılmıştır.Beşinci bölümde, araştırma alanından bazı sözlü edebiyat ürünleri derlenip irdelenmiş ve örnekler sunulmuştur. Sözlü edebiyat ürünlerinin bir kısmı, dünyadaki aynı türden ürünlerle karşılaştırılıp, ortak yanları belirtilmiştir.Bu bölümde, ?Sözlü Edebiyat? başlığı altında, derlenen bazı halk masalları ve türleri incelenmiştir.?Efsane ve Mitler? başlığı altında:Varoluş efsaneleriŞahıslara ait efsanelerYer efsaneleriHayvanlar ile ilgili efsanelerDoğa ile ilgili efsaneler de aktarılmıştır.Yine aynı bölümde, tekerlemeler, atasözleri, deyimler, fıkralar, bilmeceler, dualar, beddualar, küfürler ve sevgi sözlerinden örnekler incelenerek aktarılmıştır.Altıncı bölüm, halk yaşamı ve inançları hakkındadır. Bu bölümde Alevi ve Sünni inanca sahip Kırmancların inanç biçimleri ve bunların yansımaları ayrı ayrı ele alınmıştır. Bu bölümde, belli bir standadı olan, yazılı bir metne sahip ve genel kabul gören dinlerin, folklorun konusu olmaması nedeniyle ağırlıklı olarak Alevi inanca sahip Kırmancların inanç biçimleri yansıtılmıştır. Ayrıca her iki kesimde, yazılı metinler dışında, günlük yaşamdaki çeşitli inanç ve uygulamalar, yansımaları ile birlikte aktarılmıştır.?Halk İnançları? başlığı altında, muska, ip bağlama, keramet,?Hayvanlar Hakkındaki İnanmalar? başlığı altında, baykuş, yılan, goyîne, ceylan (dağ keçisi), tavşan, leylek,?Gökyüzü İle İlgili İnanmalar? başlığı altında, güneş, ay, şimşek,?Ateş ve Mum? başlığı altında ise ateş ve mum ile ilgili inanmalar aktarılmıştır.Yine bu bölümde:?Din ile Alakalı İnanmalar? başlığı altında Alevi inancına ait önemli günlerden:On iki imam, aşure ve on iki kazan kurma,Gaxand (yeni yıl),Cem ayinleri,Hızır, qawite, kurban,Ölüler günü ve ziyaretler ile ilgili inançlar, uygulamalar ve yansımaları aktarılmıştır.Aynı bölümde ?Bazı Önemli Günler ve Mevsimsel Bayramlar? başlığı altında:Çele, Martın Kara Çarşambası, Newroz ya da Kormişkan bayramları ile ilgili uygulamalardan örnekler sunulmuştur.Ayrıca, misafir ağırlama, askerlik ve gurbet, halkın tedavi yöntemleri, halk oyunları, halk hukuku (boşanma, miras, uzlaşma), halk müziği (kültürü taşımasındaki rolü), halk giyimi, çocuk oyunları ve halk sporundan örnekler de aktarılmıştır.Son olarak bu bölümde ?Başka İnanç ve Uygulamalar? başlığı altında günlük yaşamdaki, belli bir kurala bağlı olmayan uygulamalardan örnekler sunulmuştur. Ör: Selamlaşma, hal-hatır sorma gibi.Yedinci bölüm ise sonuç bölümüdür.Burada Kürtlerin sahip oldukları binlerce yıllık kültür varlığının nesilden nesile sözlü aktarımlarla ulaştırıldığı, kaybolma tehlikesi ile karşı karşıya olan, Kürtçenin Kırmancki lehçesine ait folklorik varlıkların derlenmesi, korunması ve nihayet Kürtçenin eğitim alanında hayat bularak varlığını sürdürmesi gereği üzerinde durulmuştur.Tez çalışmamın son kısmında, bibliyografyadan sonra ekler bölümünde, derlediğim ve tez metninde atıfta bulunduğum sözlü edebiyat ürünü olan folklor materyallerinin tamamı bulunmaktadır. Ayrıca, bu çalışma kapsamında görüştüğüm kimselerin fotoğrafları ve yöreye ait bazı fotoğraflar da yer almaktadır.

This study intends to research and put some of the folkloric elements reflecting the life of Kirmancs (Zazas / Kırds / Dimilis) which is one of the Kurdish social structures with different dialects in writing.In terms of its scope, folklore involves a considerably wide area. Certainly studying such a comprehensive subject on an extensive geography goes beyond a master?s thesis. Therefore, the study was conducted to cover only three separate areas. While choosing the fields, it was considered to choose the locations that have the same characteristics with their environment.Based on this, Dersim-Mameki in the North, Diyarbakir-Lice in the middle and Urfa-Siverek in the South of the regions where the Kirmancs live densely was determined as the research areas. Kurds living in these locations and speaking Kirmanc are different from each other in terms of their dialects and their religious beliefs (sect). Besides, Kirmancs living in both three regions name themselves and languages differently.After deciding on the research site by considering certain criteria, people to be interviewed were determined. The research method was mainly by meeting in person in the field. Before stepping to the field approximately 300 questions necessary for the folklore researches were prepared in advance, these questions were asked to elder people who knew the culture of the area, who still live the culture, and who know the language. İn other words to those who affected from the assimilation in minimum and their statements were recorded. Afterwards, their statements were put into writing by listening to the records.Besides the face to face meeting and direct conversations, relevant soruces in the literature are also used as a method of research.This study consists of seven chapters excluding the introduction.In the introduction, the scope of the research and its frame is determined and general information regarding its method is provided.In the second chapter, the definition and the nature of folklore, folklore studies in the world and the content of these studies are discussed. Examples from the folklore researches around the world are provided within this framework. The history of the folklore studies in the USA, Germany (east ? west), France, Spain, Italy, Ireland, Russia, Egypt, Israel and Turkey are given briefly. At the end of this chapter the studies regarding the Kurdish folklore are given. These are presented under separate titles as studies regarding the Armenia, Syria, Iran, Iraq and Turkey Kurds.In the third chapter, information regarding the research area, places where Kırmanc language is spoken and how the Kirmancs call themselves and their languages are provided.According to this, in the city center and/or in the districts of Dêrsim (Tunceli), Cewlîg (Bingol), Dîyarbekir (Diyarbakır), Ruha (Urfa), Erzingan (Erzincan), Erzirom (Erzurum), Gimgim (Varto), Xarpêt (Elazig), Sêwas (Sivas), Bidlîs (Bitlis), Semsûr (Adıyaman) and Sêrt (Siirt) Kirmanc language is being spoken.The community speaking the Kirmanc language name themselves and the language spoken differently in each region.These are as follows:Kırmanc-KırmanckiKırd-KırdkiDımıli-DımılkiZaza-Zazaki.As it is known, a part of the Kurds, especially those speaking the Kirmanc language has a harsh geography and lives under severe climate conditions. This plays an important role in the socio-economic lives of the Kurds as well as in their cultural lives. (Developing a suitable aspect to the long winter conditions. Ex.: Clothing, oral literature, games, etc.)In the fourth chapter, the social structure of the region, the social incidents occuring in the region and the effects of these incidents on the change of the social structure are studied. Especially the observations regarding the role of those experienced as a result of the social movement in the transformation of the social life and again the effects of the immigrations due to the natural disasters were given.In the fifth chapter, some oral literature pieces are gathered and studied, and some examples are provided. Some of the oral literature pieces are compared to the pieces of the same type in the world and their common aspects are indicated.In this chapter, under the title of ?Oral Literature? some folk tales and their types which are gathered are studied.Under the title ?Legends and Myths?:Existence legendsLegends of peopleLegends of placesLegends regarding animalsLegends regarding the nature are presented.Also in the same chapter, the examples of rigmaroles, proverbs, idioms, riddles, prayers, curses, oaths and love words are studied and presented.The sixth chapter is about the life and the beliefs of the community. Alevi and Sunni Kırmancs? belief forms and their implications are discussed separately.Since the religions and the beliefs with a generally accepted written text are not the subject of folklore, mainly the belief forms of Kırmancs with Alevi belief are reflected in this chapter.Besides, apart from the written texts, both two parts are provided with various beliefs and practices in daily life and the reflections of those.Under the title of ?Community Beliefs?, charms, tying up, miracleUnder the title of ?Beliefs About Animals? owl, snake, goyine, antelope (chamois), rabbit, storkUnder the title of ?Beliefs Regarding the Sky? sun, moon,h thunderUnder the title of ?Fire and Candle? the beliefs regarding the fire and candle are provided.Also in this chapter the beliefs, practices and reflections regarding the following are given:Of the important dates according to the Alevi belief, under the title of ?Beliefs Regarding Religion?Twelve imams, noah?s puding and setting twelve boilersGaxand (new year),Cem Rituals,Hızır, qawite, sacrifice,Day of the dead and belief regarding the visits, practices and reflections are presented.In the same chapter, under the title of ?Some Important Days and Seasonal Feasts?:Examples from the practices in Cele, Dark Wednesday of March, Newroz or Kormişkan feasts are given.Also, examples from hosting, military service and leaving to a foreign land, treatment ways of the community, folk dance, community laws (divorce, heritage, settlement), folk music (role in carrying the culture), folk costumes, games for children and folk sports are provided.Finally in the last chapter, under the title of ?Other Beliefs and Practices? some examples from the practices not determined by certain rules in daily life are given (such as greeting, welcoming, etc.)The sixth chapter is the conclusion chapter.Here, the cultural assets of Kurds being told orally from one generation to another generation, gathering of the folkloric assets of the Kurds? Kirmanc dialect which is under the risk ofdisappearing, its protection and finally the necessity of Kurdish to arouse in education field are discussed.In the last part of my thesis, there is the annexes part after the bibliography, folkloric materials which are the pieces of the oral literature that I gathered and referred in the text. Besides, the pictures of the people I interviewed within the scope of this study and the pictures of the region are also included.