Dîwana Mela Ehmedê Heyderî: Metn û lêkolîn

Abstract

Mela Ehmedê Heyderî, XIX. yüzyılın son çeyreği ile XX. yüzyılın ilk yarısında yaşamıştır. Bu yıllarda, Klasik Kürt Edebiyatı, yavaş yavaş serencamını noktalamıştır. Bu dönemde Heyderî, başarılı bir temsiliyet ile Klasik Kürt Edebiyatı'nın son halkalarından birisi olmuştur.Mela Ehmedê Heyderî Divanı ve İncelenmesi adlı bu çalışmamız, bir giriş ile dört bölümden oluşmuştur. Birinci bölümde, ayrıntılı bir şekilde hayatı üzerinde durularak eserleri tanıtılmıştır. İkinci bölümde, edebi kişiliği ve divanının dilsel özellikleri üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde, divan, şekil bakımından etraflıca incelenmiştir. Dördüncü bölümde ise, farklı üç nüshanın karşılaştırılmasından oluşan, divanın tenkitli metni yer almıştır.Divan metninin transkripsiyonunda, kürt alfabesinde karşılığı olmayan arap harfleri için, klasik metinlerin neşrinde kullanılangelen uluslararası transkripsiyon harfleri kullanılmıştır. Yine, dil birliği ve güçlü bir metin için nüshalar arasındaki fonetik farklar, ortak bir forma kavuşturulmuştur.Muretteb bir divan olan Heyderi Divanı, her yönüyle güçlü bir şekilde ortaya konulmuştur. Kafiye harfleri alfabetik sıraya göre dizilmiştir. Şiirlerde aruz vezni başarılı bir şekide tatbik edilmiştir. Divanda yer alan bütün şiirler aruzun 6 bahrinin farlı 15 kalıbıyla yazılmışlardır. Bununla birlikte, divan, nazım şekilleri bakımından da zengin olup, divanın bütününde toplamda farklı 10 nazım şekli yer almıştır. Mucerred, mukayyed ve murdef olmak üzere divanda 3 çeşit kafiye kullanılmıştır ve 60 şiirden 40'nın redifi kürtçe, 15'inin arapça ve 5'inin de farsçadır.Şiirlerin inşasında, akıcılığın yanında açık bir dilin kullanımasına da dikkat edilmiştir. Divanda Arapça ve Farsça kelimelerin yanısıra, yoğun bir şekilde Türkçe kelimelerin dekullanıldığı görülmüştür. Farsça kelimeleri kullanmada, daha çok Kürtçe'ye yakın hatta, Kürtçe ile ortak kelimelerin tercih edildiği sonucuna varılmıştır.Divanın bütününde öne çıkan tema göç, ayrılık ve yalnızlıktır. Hemen hemen bütün şiirlerde yalnızlıktan ve kimsesizlikten şikayet edilmiştir. Klasik Şiirde, geçmiş dönem savaşlarında kullanılan klasik savaş aletleri, sevgilinin 'keskin yan bakış'ları gibi kabul görmüştür. Yani, şairler kılıç, mızrak, ok, okun sivri çelik ucu vb. savaş aletlerini sevgilinin kirpi, gamze ve yan bakışlarına benzetmişlerdir. Fakat Heyderi Divanına bakıldığında, zikredilen bu klasik savaş aletlerinin yanı sıra modern savaş aletlerinin de bu mazmunlara eklenmesi suretiyle yeni bir kompozisyonun yaratıldığı görülmüştür.Heyderiyi en çok etkileyen şair şahsiyetler arasında, klasik kürt edebiyatının iki otoritesi Melayê Cizîrî ve Ehmedê Xanî olduğu görülmüştür. Melayê Cizîrî ve Ehmedê Xanî'in tesiri, hem Heyderi Divanı'nında hem de Heyderi Munacatı'nda açık bir şekilde fark edilmiştir. Divanda, Melayê Cizîrî için `Cizre Şehrinin Hocası` sıfatı kullanılmıştır. Yine, divanın 37. şiirinde `Mem ve Zin`in, 107. Şiirde ise yalnızca `Mem`in ismi geçmiştir. Heyderi Munacatı'nda Ehmedê Xanî için `Ahmed Xani Efendi` tabiri kullanılmıştır. Fakat divanın hiçbir yerinde Feqiyê Teyran'in ismine rastlanılmamıştır.

Mullah Ehmedê Heyderi lived in the last quarter of 19th century and the first half of the 20th century. In this years The Classical Kurdish Literature gradually concluded its cosequence. In this period Heyderi, with a succesful representation, became one of succesful representation of Classical Kurdish Literature's the last links in the chain.Our study named Mullah Ehmedê Heyderî's Dîwan; Text and Analysing composed of one introduction and four chapters. In the first chapter, his studies are intruduced by laing gread stres on his life. In the second chapter, focused on his literary personality and linguistic features. In the third chapter, divan, is analized in detail in terms of form. In the fourth chapter, the crittical divan text that composed of the comparision of three different copies took place.In the transcription of Divan Text, international transcription letters are used for the Arabic letters that do not have any equivalece in Kurdish alphabet. Nantheless, the language phonetic differences between the association and copies for a powerful text, a common form, has been acquired.Hayderi's Divan which is a prepared divan was put forward in every aspect in a strong way. Rhyme letters are arranged in alphabetical order. The prosody measures were successfully applied in poetry. All the poems which are included in Divan are written in the pattern of prosody's six Naval's different 15 pattern. At the same time, Divan is also rich in poetic forms, and in whole Divan included a total of 10 different versification. Three kinds rhyme used in Divan such as Mucerred, mukayyed and murdef. Of 60 poems', redif of 40 is in Kurdish, 15 in Arabic and 5 in Persian.In poetry, the prosody verse has been succesfuly applied. In the construction of te poems, beside fluency a clear use of language has been noted out. In addition to Arabicand Persian words, Turkish words also was extensively used. It was concluded that, in the usage of Persian words, mainly the words that are close to Kurdish language even the comman words with Kurdish language were prefered.Throughout the Divan prominent themes are migration, separation and loneliness. Almost in all the poems it has been complained of loneliness and desolation. In Classical poetry, the prior period instruments used in the classic war battles has been accepted as the lovers `sharp side of view''. Namely, poets liken the instruments of war such as swords, spears, arrow, arrow's steel sharp tip, as the lover' hedgehog, dimple and side gaze. However when we look Hayderi's Divan as well as instruments referred in this classic battle a new composition was created by adding these modern warfare tools to mazmuns.Among the poet figures who draws most influential on Hayderi, have been found to be two classical Kurdish literature authority, Ehmedê Xanî and Melayê Cizîrî. The influence of Ehmedê Xanî and Melayê Cizîrî has been clearly noticed both in Heyderi's Divan and Heyderi's Munacat (yearning). In Divan the title `Teacher of the City of Cizre` has been used for Melayê Cizîrî. Again, in Divan's 37th poem he used the names ''Mem and Zin'' and in the 107th poem he used the name of ''Mem''. In Heyderi's Munacat (yearning) the phrase `The Master Ahmed Xani'' has been used for Ehmedê Xanî. However, the name of Feqiyê Teyran has not been included anywhere in the Divan.