Yusuf Ziyâ el-Hâlidî`nin hayatı ve el-Hediyyetü`l-Hamidiyye fi`l-Lügati`l-Kürdiyye adlı eseri (Metin inceleme ve tasnif)

Abstract

Yusuf Ziya el-Hâlidî, Osmanlı Devleti'nin Sultan II. Abdülhamit döneminde Bitlis/Mutki kaymakamı olarak görevlendirilmiştir. Osmanlı adına daha önce Kudüs ve Rusya'da idarî görevlerde bulunan ve Filistinli olan Yusuf Ziya Paşa, siyasi tecrübesinin yanı sıra eğitim ve bilime büyük önem vermiştir. Dillere duyduğu ilgi sayesinde ana dili olan Arapçanın yanı sıra İngilizce, Fransızca, Farsça ve Türkçe gibi dilleri de öğrenen Yusuf Ziya Paşa, görevini îfa ettiği süre içerisinde Kürtçeye ilgi duymuş ve söz konusu dilin, bir gramer kitabı yahut sözlüğüne rastlamamıştır. Üç yıl boyunca idame ettirdiği görevi sürecinde Kürtçeyi öğrenen Paşa, el-Hediyyetü'l-Hamidiyye fi'l-lügati'l-Kürdiyye adlı eserini kaleme almıştır. Eserin hazırlanma aşamasında, dönemin yaygın eğitim merkezi olan medreselerde ders veren bir grup âlimden yardım alan Yusuf Ziya Paşa, eserini İstanbul'da bastırmıştır. Eser, yayınlanmasının ardından Kürt ileri gelenleri ve araştırmacılar arasında büyük yankı uyandırmıştır. Bu çalışma, Yusuf Ziya Paşa'nın kaleme aldığı eseri, dönemin bağlamsal şartlarını göz önünde bulundurarak yapı, teknik ve içerik bakımından incelemektedir.Söz konusu eserin, Arap kökenli bir müellif tarafından kaleme alınan ilk Kürtçe – Arapça sözlük olması hasebiyle çalışmada öncelikle, içinde bulunduğu siyasi, sosyal ve kültürel çevre irdelenerek yazarın hayatına yer verilmiştir. Öte taraftan el-Hediyyetü'l-Hamidiyye fi'l-lügati'l-Kürdiyye eserinin incelemesine giden yolda dil, sözlük ve sözlükbilim kavramları ele alınırken, eserin yazıldığı Kürtçe-Arapça dilleri de genel anlamda araştırmaya dahil edilmiştir. Son olarak sözlüğün tümü incelenerek ve Arapça metninin tashihi yapılarak tezin son bölümüne eklenmiştir.

Yousef Diya' al-Khalidi, was appointed as the governor of Bitlis / Mutki during the reign of Sultan Abdulhamit II of the Ottoman Empire. Yousef Diya' Pasha, who was Palestinian and previously served as an administrative officer in Jerusalem and Russia in the name of the Ottoman Empire, besides his political experience he attached great importance to education and science. Due to his interest in languages, Yousef Diya' Pasha, who learned languages such as English, French, Persian and Turkish as well as his native Arabic, was interested in Kurdish and did not come across a grammar book or dictionary of the language in question. Having learned Kurdish during his three-year-long duty, Pasha wrote his book al-Hadiyatu'l Hamidiyah. During the preparation of the work, Yousef Diya' Pasha received help from a group of scholars who gave lectures in madrasahs (the common education centers of the period) and printed his work in Istanbul. After its publication, it resonated greatly among Kurdish notables and researchers. This study examines the work written by Yousef Diya' Pasha in terms of structure, technique and content, considering the contextual conditions of the period.Since the work in question is the first Kurdish - Arabic dictionary written by an Arab-origin author, the study firstly includes the life of the author by examining the political, social and cultural environment which he lived in. On the other hand, while the concepts of language, dictionary and lexicology are discussed on the way to the study of al-Hadiyatu'l Hamidiyah, Kurdish and Arabic languages in which the work was written were also included in the research in general. Finally, the whole dictionary is examined and the Arabic text is corrected and added to the last part of the thesis.