Din-devlet-toplum ilişkisine tarihsel bir bakış: Nizamü`l-Mülk örneği

Abstract

Din-devlet-toplum ilişkisinin, tarihsel bir örnek olarak Nizamü'l-Mülk'ün Doğu-İslam dünyasındaki yeri üzerinden incelendiği bu tez, esas olarak tarihsel sosyoloji metodolojisinin kullanıldığı, ancak siyaset ve din sosyolojisinin de ilgi alanlarına giren, dolayısıyla her üç disiplin bakımından örtüşen yanları bulunan bir çalışmadır. Tezimizde din sosyolojisinden de yararlanıldığı gibi, sosyolojinin yeni gelişen bir alanı olarak, konuya `Orta Doğu Sosyolojisi` üzerinden de bakılacaktır.Tezimizde `Devletin İdeolojik Aygıtları` olgusunun tarihsel öncülleri olarak da kabul edilebilecek kimi kurumların, 10 ve 11. yüzyıllarda Doğu-İslam toplumlarında hangi siyasal ihtiyacın ürünü olarak ortaya çıktığı incelendi. Söz konusu kurumlar ve ideolojik/dinsel şekillenmenin, günümüz İslam dünyasını nasıl etkilediği araştırıldı. İçtihad (yorum) kapısının kapatılmasıyla sonuçlanan, dinin devletin ideolojik aygıtı haline gelme süreci ve din devleti olgusunun tarihsel temelleri incelendi. İçtihad kapısının kapatılmasıyla İslam dünyasının bilim (felsefe) ve akılcılıktan kopuşu arasındaki ilişki irdelendi. Dinin devletleşmesi ile İslam dünyası'nın geri kalmışlığı arasındaki ilişki tartışıldı. İslam dünyasının hala devam eden bir Ortaçağın içinden geçip geçmediği sorgulandı.Selçuklu Vezir-i Azam'ı Nizamü'l-Mülk ve Ortaçağ İslam alimi ve fıkıh uzmanı İmam Gazali işbirliğinin, genel olarak İslam dünyasında, özel olarak ise Türk-İslam devlet geleneği içinde, din-devlet-toplum ilişkilerini nasıl şekillendirdiği araştırıldı. Söz konusu tarihsel durumun ve oluşumun günümüz dünyasına uzanan etkilerinin incelenmesi de tez çalışmamızın köşe taşlarından birini oluşturdu. Endülüslü İslam alimi, felsefeci ve fıkıh uzmanı İbn Rüşd'ün, İmam Gazali öğretisine yönelttiği itirazın anlamı ve İbn Rüşd'ün felsefesinin hangi nedenlerle İslam dünyasında etkin olmadığı da ele alındı.Din-devlet-toplum ilişkileri bağlamında tarihsel bir örnek oluşturan Nizamü'l-Mülk'ün devlet felsefesi incelendi. Nizamü'l-Mülk'ün sadece İslam dünyasında değil, bütün dünyada siyaset bilimi ve siyasal sosyolojinin ilk ve en önemli eserlerinden biri olduğu kabul edilen `Siyasetname` kitabı tez çalışmamızda ayrıntılı şekilde ele alındı. Bu tezde, Selçuklu devlet adamı (başvezir) Nizamü'l-Mülk ve ilahiyatçı İmam Gazali işbirliği ile yeniden şekillenen din-devlet-toplum ilişkilerinin, günümüz Türk-İslam dünyasını nasıl etkilediği de saptanmaya çalışıldı. İslam'da içtihad kapısının kapatılmasına ve bir ideolojik aygıt olarak yeniden yapılandırılmasına yol açan tarihsel, sosyal ve siyasal koşullar da incelenerek, ortaya atılan tezin tarihsel bağlamı kuruldu. Bu çerçevede belirleyici bir tarihsel rol oynayan Selçuklu Devleti'nin kuruluş, yükseliş ve dağılma dönemleri özel olarak ele alındı.Tezimizde, devlet adamı Nizamü'l-Mülk ve ilahiyatçı İmam Gazali işbirliğiyle yeniden şekillendirilen din-devlet-toplum ilişkilerinin günümüz Türk-İslam dünyasını nasıl etkilediği saptanmaya çalışıldı. Bu bağlamda, radikal ve siyasal islamcılığın tarihsel kaynaklarının ortaya çıkarılması da hedeflendi. İslam dünyasının geri kalmışlığının nedenleri ve bu alandaki tartışmaların da ele alındığı tez çalışmamızda; Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemindeki siyasal ve entelektüel ortam, tarihsel sosyolojik bir perspektiften değerlendirildi.Tez çalışması, ağırlığını ilahiyatçıların oluşturduğu akademisyerler, tarihçiler, kanaat öderleri ve siyaset bilimciler ile yapılan derinlemesine görüşmeler (niteliksel araştırma) ile desteklendi.Anahtar Sözcükler: Nizamü'l-Mülk, Gazali, İçtihad, Selçuklu Devleti, Akılcılık, Nakilcilik/Vahiycilik, İbn Rüşd, İslamcılık, Tarihsel Sosyoloji

This thesis examines the relationship between religion, state and society through the place of Nizamü'l-Mulk in the East-Islamic world as a historical example. The methodology of historical sociology, but it is also within the interests of political sociology, has been used thus overlapping both disciplines. In our thesis, as well as the sociology of religion, the subject/problem as a newly developing field of sociology will be examined through `Middle Eastern Sociology`.Some of the institutions that emerged in modern Western societies and which can be accepted as the historical precursors of the `Ideological Devices of the State` were examined as the product of the political need in the 10th and 11th centuries in the Eastern-Islamic societies. It was investigated how these institutions and ideological/religious formation affect the contemporary Islamic world. The process of becoming the ideological apparatus of religion and its becoming nationalized, which resulted in the closure of the ijtihad (interpretation) gate, was examined in relation to the backwardness of the Islamic world.How the cooperation of Seljuk Vizir-i Azam Nizamü'l-Mulk and the medieval Islamic scholar Al Ghazali shaped the state-religion-society relations in the Islamic world in general and in the Turkish-Islamic state tradition in particular. The examination of the effects of this historical situation and formation on today's world was one of the cornerstones of our thesis. The meaning of the objection of Ibn Rushd who is Andalusian Islamic scholar and philosopher, to the doctrine of Al Ghazali and the historical and political conditions of Ibn Rushd's philosophy were also discussed in the Islamic world.The state philosophy of Nizamü'l-Mulk, which is a historical example in the context of religion-state-society relations, was examined. Nizamü'l Mülk's book of Siyasetname, which is accepted as one of the first and most important works of political science and political sociology not only in the Islamic world but also in the whole world, was also examined in detail in our thesis. This thesis, it was tried to determine how the relations of religion-state-society which were reshaped with the cooperation of The Seljuk statesman (Prime Minister) Nizamu'l-Mulk and theologian Al Ghazali affect today's Turkish-Islamic world.The historical context of the thesis was established by examining the historical, social and political conditions that led to the closure of the case-law in Islam and its reconstruction as an ideological device. In this context, the establishment, rise and disintegration periods of the Seljuk State, which plays a decisive historical role, were specifically addressed.In our thesis, we tried to determine how the religion-state-society relations, which were reshaped with the collaboration of statesman Nizamü-Mülk and theologian Al Ghazali, influenced the Turkish-Islamic world today. In this context, it was also aimed to reveal the historical sources of radical and political Islamism. This thesis, the reasons of the backwardness of the Islamic world and the discussions in this field are also discussed; The political and intellectual environment in the last period of the Ottoman Empire was evaluated from a historical sociological perspective.The thesis was supported by in-depth interviews (qualitative research) with academics, historians, opinion payers, and political scientists, mainly weighted by theologians.Key Words: Nizamu'l-Mulk, Al Ghazali, Ijtihad, Seljuk State, Rationalism, Prophesy, Ibn Rushd, Political Islam, Historical Sociology