Arpaçay Havzası`nda tarihi ve arkeolojik araştırmalar

Abstract

Dünya üzerindeki herhangi bir coğrafyanın; şekillenmesinde, sosyal, ekonomik ve kültürel yapılarının oluşmasında birçok etken vardır. Bu etkenlerin arasında şüphesiz ki yeryüzü şekilleri, akarsu, iklim ve bitki örtüsü önemli yer tutmaktadır. Ancak bu fiziki etkenler arasında Eskiçağlardan günümüze kadar önemini koruyan ve toplumlar için yaşam kaynağı olan nehirler önemli yer tutmaktadır. Bu nedenledir ki, Kafkaslardan Anadolu'ya geçişte önemli bir köprü vazifesi gören Arpaçay Havzası'ndaki coğrafyanın kültürel, ekonomik ve sosyal yönden şekillenmesinde Arpaçay Nehri önemli bir rol oynamıştır. Günümüzde Ermenistan ile ülke sınırımızı çizen Arpaçay'ın uzunluğu 186 km'dir. Arpaçay Nehri'ni oluşturan önemli kollar Çıldır Gölü ve Ermenistan'da yer alan Arpagel Gölünden çıkan sulardır. Ancak bunlardan başka Kars, Karahan ve Digor Çayları gibi irili ufaklı birçok su da Arpaçay Nehri'ne katılır. Bu nedenle çalışma alanımızı Arpaçay Nehri'ni oluşturan kollara ve nehrin Aras Nehri'ne katıldığı Iğdır/Tuzluca ilçesine kadar olan coğrafyayı belirledik. Arpaçay Havzası diye adlandırdığımız bölümde 120'ye yakın arkeolojik merkez, kale, yerleşim alanı ve diğer mimari yapılar tespit ettik. Tespit edilen merkezlerin bir kısmı daha önceden tespit edilmekle beraber bir kısmı da 2013-2014 yıllarında yaptığımız yüzey araştırmalarında tespit edilmiştir. Arpaçay Nehri'nin akış yönünü çalışmamızın yönünü oluşturmaktadır. Bu yönde bulduğumuz merkezleri, Eskiçağlarda bölgeye hakim olan devletleri de göz önüne alarak incelemeye çalıştık. Çalışma alanımızda şimdiye kadar 58 kale, 17 höyük, 16 yerleşme, 17 nekropol alanı ve kaya mezarı, 5 sulama tesisi ve 3 yazıt tespit ettik. Arpaçay Havzası'nın Kafkaslardan Anadolu'ya giriş kapısı konumunda olması ve önemli yolların kavşağında yer almasından dolayı yapmış olduğumuz bu tez çalışmasının Arpaçay ve havzasının Eskiçağ Tarihini aydınlatacağını ve daha sonra yapılacak olan çalışmalara örnek teşkil olacağı kanaatindeyiz. Anahtar Kelimeler: Arpaçay Havzası, Urartu, Doğu Anadolu, Diauehi, Transkafkasya.

There are many factors in the creation of any geography and the formation of its social, economic and cultural patterns in the world. Of these factors, it is doubtless that land forms, river, climate and vegetation cover have important places. However, the rivers, maintaining their importance from the old ages to present and becoming the life source for societies, have important place among these physical factors. For this reason, the river of Arpaçay, conducting the mission of bridge passing from Caucasia to Anatolia, played a crucial role in the shape of Arpaçay basin concerning its cultural, economic and social aspects. The length of Arpaçay River, drawing the border between Turkey and Armenia, is 186 km. The important tributaries composing the Arpaçay River are the waters arising from Arpagel Lake located in Çıldır Lake and Armenia. In addition to these, the brooks like Kars, Karahan and Digor join to the Arpaçay River. In this regard, the region of this study have been determined as the geography from the branches composing the Arpaçay river to the district of Tuzluca of Igdır in which Arpaçay river joins the Aras river. We detected nearly 120 archaeological centre, castle, settlement and other architectural buildings in the area named after as Arpaçay basin. Some of these centres were uncovered before and some were determined by our surface surveys conducted in the years of 2013-2014. The flow of Arpaçay River composes the direction of our study. We studied on the centres in this direction through regarding the states dominated here in old ages. We identified 58 castles, 17 mounds, 16 settlements, 17 necropolis region and rock tombs, 5 irrigation facilities, and 3 inscriptions in our study region. We hope that this study shed light on the old ages of Arpaçay and its basin and will lead to following studies as Arpaçay basin is located at the intersection of important roads and regarded as an entrance door from Caucasia to Anatolia. Key Words: Arpaçay Basin, Urartian, Eastern Anatolia, Diauehi, Transcaucasia