Birliktelikten yol ayrımına Urfa kazasında gayrimüslimler (1880-1910)

Abstract

Bu çalışma 1880-1910 yılları arasında Osmanlı Devleti'nin içerisinde bulunduğu ictimâî, idârî ve iktisadî koşulların Urfa'daki Müslim/gayrimüslim sâkinler üzerindeki etkilerine ve bu dönemin koşularının iki toplum arasında yarattığı ayrışmalara odaklanmaktadır. Taraflar arasındaki ayrışma noktalarının belirlenmesi tezin temel amacıdır. XIX. yüzyıldaki ıslahatlar, başta yerel yönetim olmak üzere, Urfa gayrimüslimlerinin kamusal alandaki varlığını daha görünür kılmıştı. Tanınan imtiyazlar; mabetlerin yenilenmesine, okulların açılmasına, misyonerlerin desteğiyle yeni üretim merkezlerinin tesisine de imkân vermişti. Ancak, kiliselerin onarım ve yeniden inşasına verilen izinler, 1880 itibariyle mahalle düzeyindeki Müslüman/gayrimüslim ayrışmasının nedenlerinden biri oldu. Yerel yönetime üye seçimlerinde, ileri gelenler arasında yaşanan anlaşmazlıklar ise başka bir ihtilâf mevzusuydu. Vakıf mülklerinin tescili üzerinden yaşanan hukuk mücadelesi ise Müslüman/gayrimüslim anlaşmazlığının başka bir tarafıydı. Diğer yandan, gündelik ilişkilerde, çarşı-pazardaki ticârî münasebetlerde de bir dönüşüm yaşanmaktaydı. Farklı aidiyetlere mensup esnaflar, çarşı-pazarın ortak sorunları etrafında buluşurken, zamanla her esnaf, kendi dindaşı ile ortak hareket eder olmuştu.Müslüman/gayrimüslim ayrışması, daha çok etnik ve dinî aidiyet temelinde düşünülse de toplumsal bağların kopuşu; yoksulluk, yetersiz sağlık hizmetleri, idareci sorunları, eğitimdeki parasal sıkıntı gibi birçok nedenden bağımsız değildi.`Yol Ayrımı` olarak ifade edilen bölünmeler sadece Müslümanlar ile gayrimüslimler arasında vuku bulmadı. Ermenîler ile Süryanîler arasındaki mezhepsel tartışmalar, yerel yönetimde Protestan-Katolik üyelerin anlaşmazlığı, Hristiyanlar arasında da bir kargaşa yarattı. 1895 Ermenî İsyanı ise farklı dinlere mensup sâkinler arasındaki yol ayrımında ilk büyük çatışma oldu. Urfalı Süryanî ve Yahudîsâkinlerin olaylara toplu iştirakı görülmese de münferit katılımlar söz konusuydu. XIX. yüzyılın ikinci yarısı itibariyle şehir; Amerika, Almanya, İsviçre ve İtalya'da yetişmiş çok sayıda misyonerin faaliyetlerine maruz kaldı. Toplumsal bölünmede bu misyonerlerin payı olduğu gibi yurt dışında eğitim almış din adamlarının çalışmaları da etkili oldu. Özellikle örgütsel tavrın teşvik ve organizasyonunda din adamları öne çıktı. 1895 isyanı sonrasında ise her grubun kendi siyasal örgütlenmesi dâhilinde, daha politize olduğu bir döneme girildi. XX. yüzyılın başlarında ise Urfa, siyasal partilerin kulüp ve cemiyet üyelerinden oluşan yeni bir gruplaşma şekliyle tanıştı. Yerel siyasî aktörlerin bir araya geldiği ve karar aldıkları yeni merkezler artık bu cemiyetlere ait şubelerdi. 1908 II. Meşrutiyet'in İlânı taraflar arasında iyimser bir hava yaratmış olsa da bir süre sonra İttihat ve Terakkî'ye karşı yeni bir muhalif grup ortaya çıktı. Kazada İttihat ve Terakkî ile Ermenî örgütleri arasındaki siyasî mücadeleye, bu tarih itibariyle II. Abdülhamid taraftarları da dâhil oldu.Bu gelişmeler yaşanırken, kamusal alanda yeni bir yapılanma sürecine de girildi. Hastahâneler, okullar, yeni yollar, su kanalları, yeni hükümet dairelerinin inşa edilmesi bu dönem içerisinde gerçekleşti. Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Urfa, Gayrimüslim, Ermenî, Misyoner

This study focuses on the effects of social, administrative and economic conditions of the Ottoman Empire between 1880 and 1910 on the Muslim / non-Muslim inhabitants of Urfa and examines the divergences, created by these conditions, between these two communities. The main purpose of the thesis is to determine the points of separation between the parties.Reforms of the 19th century made non-Muslims in Urfa more visible in the public sphere, especially in local government. Recognized privileges allowed renewal of temples, opening of schools and establishment of new production centers with the support of the missionaries. However, these permissions given about the restoration and reconstruction of churches were one of the reasons for the Muslim / non-Muslim separation in the neighborhood in 1880s. Disagreements among notable citizens regarding local government elections were also further controversial issues. The legal struggle over registration of foundations' (waqf) property was another side of the Muslim / non-Muslim conflict. On the other hand, there was a transformation in the daily life and commercial relations in the market. Although tradesmen of different ethnicities had been concerned about common problems of the bazaar-market in the past, every shopkeeper began to act jointly only with his co-religionists over time.Even though Muslim / non-Muslim disintegration is often thought to be on the basis of ethnic and religious affiliation, it was more about many different reasons such as poverty, poor health services, management problems, and financial distress in education. The separation, referred to as `Parting of the Ways`, did not occur only between Muslims and non-Muslims. The sectarian debates between the Armenians and the Assyrians and the disagreement of the Protestant-Catholic members in the local government resulted in a disorder among the Christians, as well. The Armenian Rebellion of 1895 was the first major conflict regarding this division among the members of different religions. Although not all Assyrian nor Judaic inhabitants of Urfa participated into this incident, there were some individual cases. As of the second half of the 19th century, the city was exposed to the activities of many missionaries educated in America, Germany, Switzerland and Italy. Actions of the clergymen, who were also educated abroad like these missionaries, were also effective in this social division. Particularly, in encouraging and shaping organizational behaviors, these clergymen were highly influential. In the aftermath of the 1895 rebellion, each group started a period of politicization within its own political organization. At the beginning of the 20th century, Urfa met a new form of grouping regarding clubs and community members of political parties. New centers where local political actors gathered and made decisions appeared as branches of these societies. Although the Second Constitutional Monarchy of 1908 created an optimistic atmosphere among the parties, a new opposition group emerged against the Committee of Union and Progress after a while. In this period, the political struggle between this party and the Armenian organizations in the sub-province was joined by the supporters of Abdülhamid the Second. While these clashes were happening, a new structuring process began in the public sphere. Construction of hospitals, schools, new roads, water canals, and new government offices took place during this period.Key Words: Ottoman, Urfa, Non-Muslim, Armenian, Missionary.